۱۳۸۶ اسفند ۱۰, جمعه

جمهوری ِ اسلامی و فروپاشی ِ سینمای ِ ایران ـ بخش ِ یکم


در خبرها آمده بود که سی دی ِ فیلم ِ توقیف شده ی ِ سنتوری ساخته ی ِ داریوش ِ مهرجویی به طور ِ قاچاق به بازار آمد . در وهله ی ِ اول به عنوان ِ یکی از دوستداران ِ هنر ِ هفتم متاسفم که سینمای ِ ایران روزهای ِ بدی را می گذراند . روزهایی که رنگ ِ رکود و طنین ِ فروپاشی دارند . دیگر این که تصمیم گرفتم تا جایی که دانسته هایم اجازه می دهد به بررسی ِ این وضعیت بپردازم . نخست این که در کشور ِ ما سینما هم مثل ِ بسیاری از چیزها امری دولتی است . سیاست های ِ کلان ِ سینما توسط ِ حکومت تعیین می شود و تهیه کنندگان ِ خصوصی در ایران قدرت ِ چندانی ندارند . پس بیهوده نیست اگر زشت و زیبای ِ این سینما را در ارتباط با عملکرد ِ حکومت بسنجم تا شاید چرایی ِ این ورشکستگی را تا حدودی دریابم .

شواهد این طور نشان می دهد که حکومت ِ اسلامی ِ حاکم بر ایران برای ِ نابود کردن ِ سینمای ِ مستقل ِ ایرانزمین ، (به ویژه از سال 1370 به بعد) از هیچ تبهکاری فروگذار نکرده است . سنتوری نخستین فیلمی نیست که توقیف می شود و تا روزی که در بر همین پاشنه می چرخد ، آخرین فیلم نیز نخواهد بود . روشن است این بررسی تنها گوشه ای از ویرانکاری های ِ جمهوری ِ اسلامی را در پهنه ی ِ سینما بازگو خواهد کرد و تحلیل ِ جامع تر زمانی ممکن است که اطلاعات ِ بیشتری در دسترس باشد . زمانی که پرده ها کنار رفته باشد و نقش ِ افراد و جریان های ِ موثر آشکار شده باشد .

* * * * *
در طول ِ دهه ی ِ شصت ِ خورشیدی، سران ِ حکومت ِ اسلامی از جمله بلندپایگان ِ اطلاعاتی ـ امنیتی دریافتند که با پدیده ای نیرومند به نام ِ " سینمای ِ ایران " روبرو هستند . سینمایی که به ویژه از سوی ِ مخاطبان ِ درون مرز جدی گرفته می شد و بر آن ها تاثیر می گذاشت . در میانه ی ِ دهه ی ِ پنجاه، هنر ِ هفتم در ایران دچار ِ نشیب و کم توانی شده بود ولی در دهه ی ِ شصت ، سینمای ِ ما یکی از سرپنجه ترین سینماهای ِ آسیا بود ؛ سینمایی پُر استعداد که قادر بود به جان ِ بینندگان ِ ایرانی چنگ بیندازد و ستایش ِ مخاطبان ِ خارجی را برانگیزد . سینمایی که علاوه بر بردن ِ جایزه های ِ خارجی، در ایران هم بینندگانی مشتاق داشت . ساخته شدن ِ فیلم های ِ ارزشمندی چون نقطه ضعف (محمدرضا اعلامی) ، دستفروش ، عروسی ِ خوبان ، بایسیکل ران (هرسه از محسن ِ مخملباف) ، نار و نی (سعید ِ ابراهیمی فر) ، اجاره نشین ها ، هامون (هردو از داریوش ِ مهرجویی)، آنسوی ِ آتش (کیانوش ِ عیاری) ، شاید وقتی دیگر ، باشو غریبه ی ِ کوچک (هردو از بهرام ِ بیضایی) ، ناخدا خورشید (ناصر ِ تقوایی) ، مشق ِ شب ، کلوزآپ (هردو از عباس ِ کیارستمی)، دونده (امیر ِ نادری) کمال الملک ، حاجی واشنگتن (هردو از علی ِ حاتمی) و ... دلیلی بر این سخن و نشان دهنده ی ِ قدرت و اثرگذاری ِ سینماگران ِ ایرانی بود ؛ و اتفاقاً آنچه برای ِ حکومت ِ مستبد و مذهبی ِ ایران ناگوار بود ، همین گیرایی و اثرگذاری بود . شماری از این فیلم ها در همان روزگار توقیف شدند اما (منهای ِ یکی دوتا ) آنها که بر پرده می آمدند چون سوژه های ِ خود را از حقیقت ِ جاری و ملموس ِ جامعه می گرفتند، با بینندگان ِ ایرانی نسبتی عمیق پیدا می کردند و در ذهن ِ آن ها "پرسش" می ساختند . پرسش هایی که جان ِ بینندگان را درگیر می کرد و در پوسته ی ِ جهان بینی ِ آنان شکاف و خراش پدید می آورد . سقف ِ ادراک ِ مخاطب را بالاتر می برد و او را به بازنگری ِ آموزه هایی وا می داشت که می خواست واقعیت ِ رسمی و مسلط را بنا کند . آموزه هایی که از بام تا شام در جار و جنجال ِ حکومت تبلیغ و کوشیده می شد تا چهارچوب ِ ذهن و فرهنگ ِ مردم را ترسیم کند . با نگاهی دقیق به فیلم های ِ ایرانی در اواسط ِ دهه ی ِ شصت در می یابیم که جریان ِ نیرومندی در سینما می کوشید تا خود را از سیطره ی ِ حکومت آزاد کند . به نظر می رسد در دوره ای سینمای ِ ایران سودای ِ آزادی و رسیدن به هویت ِ مستقل از حکومت داشت . در اینجا بود که حکومت احساس ِ خطر کرد و چون بختک به روی ِ سینما هوار شد .
در شناسایی ِ ضربه هایی که حکومت ِ اسلامی بر پیکر ِ سینمای ِ ایران زد به دو دسته برمی خوریم . نخست محدودیت هایی که ذاتی ِ حکومت ِ اسلامی است و دوم گرفت و گیرهایی که به شکل ِ انواع ِ توطئه و دسیسه بر سینما عارض شد . اینک روشن سازی ِ شماری از این گرفتاری ها :

1 ـ محدودیت های ِ ذاتی ِ اسلام : حکومت ِ انقلابی ِ ایران در گام ِ نخست ، حکومتی مذهبی است و به همین دلیل ذاتاً محدودیت هایی را بر جامعه در همه ی ِ پهنه ها از جمله سینما تحمیل می کند . اگر قبل از انقلاب گذشته از کینه کشی های ِ شخصی ، سینما در زمینه ی ِ آزادی های ِ سیاسی با سانسور و با پدیده ای به نام ِ استبداد دست به گریبان بود ، پس از انقلاب افزون بر نباید ها و ناهنجاری های ِ پیشین با ممنوعیت های ِ تازه ای در عرصه های ِ اخلاق و مذهب مواجه شد . از سوی ِ دیگر می دانیم به ویژه در دوران ِ مدرن ، موضوع ِ بسیاری از آثار ِ هنری " انسان " است . پیداست از دل ِ نگاه ِ بسته و متعصب ِ یک مذهب ِ پس مانده و بیابانی به انسان ، و نیز بر پایه ی ِ تلقی ِ کران بسته ی ِ آن مذهب از حدود ِ خواسته ها و انواع ِ رابطه های ِ انسانی نمی توان به شاهکارهای ِ متنوع ِ سینمایی رسید؛ در چنین میدان ِ محدودی، تنها برخی از سوژه ها اجازه ی ِ ورود می یابند و تعداد ِ کمتری به مرحله ی ِ بلوغ می رسند . بنابراین در اکثر ِ فیلم های ِ بعد از انقلاب بسیاری از ساختمایه های ِ عاطفی و روانی ِ " انسان " حذف شدند تا آدم ها در تنگنای ِ شریعت بگنجند ؛ مثل ِ فرآورده ی ِ کنسرو شده ای که نمی تواند از اندازه ی ِ قوطی فراتر رود . ذات ِ مذهب، فروکاهنده ی ِ انسان است . دیدگاه ِ مخصوصی است که برخی از جنبه های ِ وجودی ِ آدمی را نادیده می گیرد و به رسمیت نمی شناسد . ترکیب ِ هندسی ِ ویژه ای است که از انسان و رابطه هایش، قواره ای نحیف می آفریند . قواره ای که بیننده نمی تواند برایش مابه ازایی ملموس پیدا کند ؛ پیرو ِ این جهان بینی ، انسانی که بر پرده ی ِ سینما تصویر می شود ، موجودی تهی و جراحی شده است که از ابراز ِ همه جانبه و برهنه ی ِ بسیاری از تمنا های ِ خود ناتوان است . ویژگی هایی چون عشق ، لذت ، شهوت ، خلسه و ...

خلاصه آن که در بیشتر ِ فیلم های ِ بعد از انقلاب ، انسان، موجود ِ کاغذینی است که در پرده می ماند و از آن بیرون نمی آید . آنچه در این گونه فیلم ها می گذشت ربطی به واقعیت نداشت و جمهوری ِ اسلامی توانسته بود با اعمال ِ زور ، مناسباتی سترون و دروغین را جایگزین ِ خواسته های ِ واقعی و بشری کند و بدین ترتیب جهان ِ آرمانی ِ خود را لااقل در ظاهر ِ فیلم های ِ سینمایی بسازد ! برای ِ همین است که در فیلم های ِ ایرانی زن ها با مانتو ، مقنعه و شلوار به بستر می روند ؛ مادر و پسر ( و دختر و پدر) حق ندارند یکدیگر را ببوسند و در آغوش بگیرند ؛ زن و شوهرها مجاز نیستند یکدیگر را لمس کنند ؛ بعضی اشیاء را نمی توان مصور کرد ؛ همه ی ِ داستان ها باید پیام ِ اخلاقی داشته باشند و هنرمند حق ندارد به خلوت ِ آدم ها سرک بکشد .
بر پایه ی ِ چنین نگرشی جهان (اعم از شی و انسان) اجازه ندارد تمامیت ِ خود را به نمایش بگذارد . قانون ِ شرع با نشان دادن ِ بسیاری چیزها مخالف است، در حالی که صحنه ی ِ نمایش جایگاه ِ تجلی و جلوه گری است . بدون ِ نمایش دادن ، اصولاً نمایشی بر جا نمی ماند .
شگفت این که جمهوری ِ اسلامی در اینجا هم به بیماری ِ یک بام و دو هوا دچار است . از یک سو می خواهد جهان ِ آرمانی اش بر روی ِ پرده تصویر شود ولی از سوی ِ دیگر حرام و نبایدهای ِ پشت ِ پرده را بر دنیای ِ داستان تحمیل می کند . برای ِ نمونه در اسلام برادر و خواهر به هم محرمند ؛ خواه در جهان ِ نمایش باشند و خواه در دنیای ِ واقعی . اما چون هنرپیشگانی که در فیلم بازی می کنند واقعاً خواهر و برادر نیستند در فیلم اجازه ندارند به هم دست بزنند! یعنی قوانین ِ شرعی ِ پشت ِ پرده به روی ِ پرده می آید و حتا روابط ِ مجاز را غیر ِ مجاز می کند . اینجاست که نفس ِ واقعیت (مذهب) ، گوهر ِ هنر را معیوب می کند . و آنچه حکومتگران ِ جمهوری ِ اسلامی نمی فهمند این است که جهان ِ نمایش از جهان ِ واقع جداست .
این محدودیت های ِ مخرب که از ذات ِ اسلام سرچشمه می گیرد، ربطی به کارشکنی های ِ دولتی ندارد . ذاتی ِ حکومتی ست که بر ما فرمانفرمایی می کند . بدون ِ شک شماری از فیلم های ِ درخشان ِ قبل از انقلاب که امروزه سرمایه ی ِ سینمای ِ ما هستند هرگز پس از انقلاب امکان ِ ساخته شدن نداشتند .(برای ِ نمونه آرامش در حضور ِ دیگران ساخته ی ِ ناصر ِ تقوایی ... ناگفته نماند در سال 1348 این فیلم به دلایل ِ سیاسی و به مدت ِ پنج سال توقیف شد ولی نکته این است که در فضای ِ عرفی ِ پیش از انقلاب به بهانه های ِ اخلاقی ـ مذهبی نمی شد جلوی ِ ساخته شدنش را گرفت.)

همین جا بایسته است مطلبی را بازنمایی کنم . اهل ِ هنر می دانند که ضرورتی ندارد جهان ِ نمایش ، عین ِ جهان ِ واقع باشد . هنرمند به واقعیت التزامی ندارد . هنرمند ، خود جهان ِ اثرش را بنا می کند . جهان ِ هر اثر ، دنیایی قراردادی است که قانون هایش را آفریننده اش وضع می کند . بنابراین نمی توان به هنرمندان ِ حکومتی خرده گرفت که چرا به دنبال ِ تصویر ِ ایده آل هایشان هستند( ولو این ایده آل ها برای ِ ما ضد ِ ارزش باشد ) . همچنین نمی توان به حکومتی خرده گرفت که دوست دارد آرمانشهرش را در آثار ِ هنرمندان ِ وابسته اش ببیند . آنچه در مورد ِ حکومت ها قابل ِ سرزنش است گرایش به حذف ِ دگر خواهان ، سرکوب ، اراده به همسان سازی ، اجبار ، کارشکنی در کار ِ غیر ِ خودی ها و سانسور در عالم ِ هنر است .
شوربختانه تا کنون تمام ِ این اقدامات از جانب ِ حکومت ِ اسلامی ِ ایران انجام شده است . این عامل های ِ منفی رفته رفته سازماندهی شد و از دهه ی ِ هفتاد به بعد مقدمات ِ ورشکستگی و فروپاشی ِ سینمای ِ ایران را فراهم ساخت . اما به نظر ِ من آنچه باعث شده بود در دهه ی ِ شصت به رغم ِ اخلال گری های ِ ذاتی و ابتکاری ِ حکومت، سینمای ِ ایران توانمند باقی بماند پنج نکته ی ِ اصلی بود :
الف ) آزاد شدن ِ نیروهای ِ نهفته ی ِ جامعه که نتیجه ی ِ طبیعی ِ هر انقلاب است . ب ) مدیریت ِ هدایتی ـ حمایتی ِ سینمای ِ ایران مستقر در بنیاد ِ فارابی که اگرچه مستبدانه بود اما با آسان پسندی و تن دادن به معیارهای ِ بازار میانه ای نداشت . ج ) حضور ِ فیلمساز ِ جسور و خط شکنی به نام ِ محسن ِ مخملباف که در آغاز از سوی ِ حکومت پشتیبانی می شد و خواه ناخواه فضا را برای ِ دیگران باز می کرد . د ) کم تجربگی ِ مدیران ِ امنیتی در مهار ِ جریان های ِ فرهنگی و کم دانشی ِ آنان در مورد ِ ایجاد ِ ساز و کارهای ِ پیچیده ی ِ سرکوب . ه ) جنگ با عراق که بسیاری از توان ها و ذهنیت ها را به سوی ِ خود معطوف کرده بود .
2 ـ تصویب ِ فیلمنامه : یکی از راه های ِ سانسور و سرکوب ِ سینمای ِ مستقل ِ ایران ، قرار دادن ِ مرحله ای به نام ِ تصویب ِ فیلمنامه در فرآیند ِ ساخته شدن ِ فیلم بود . تا فیلمنامه ای تصویب نمی شد ، پروانه ی ِ ساخت دریافت نمی کرد . سانسورچیان ِ حکومت در قالب ِ شورای ِ تصویب ِ فیلمنامه، دور ِ هم می نشستند و فیلمنامه ها را ارزیابی می کردند . بسیاری از فیلمنامه های ِ خوب ِ ایرانی در این شورا یا مردود و نابود شدند یا آنقدر اصلاحیه خوردند که به شیر ِ بی یال و دم و اشکم همانند گشتند . این روند ِ فرساینده و تنش زا که از آغاز ِ انقلاب تا سال ِ 1376 ادامه داشت، از کارگردان ها و فیلمنامه نویس ها انرژی ِ بسیاری تلف کرد . بدین ترتیب نیروهای ِ خلاق ِ سینما هنگامی به مرحله ی ِ ساخت ِ اثر می رسیدند که خسته، فرسوده، رنجیده و بی انگیزه می بودند . در ایران مرحله ی ِ تصویب ِ فیلمنامه، سال ها کابوس ِ سازندگان ِ فیلم بود . در سال های ِ بعد پی آمد ِ این شکنجه ی ِ روانی باعث شد که فیلمنامه نویسان علاوه بر شورای ِ ارزیابی ِ فیلمنامه ، با خودشان هم مساله پیدا کنند . آن ها از ترس ِ گرفتار شدن در چنبره ی ِ ممیزی در دام ِ بزرگتری افتادند که همانا "خودسانسوری" بود . یعنی علاوه بر سرکوب ِ بیرونی ، سرکوبگری هم در درون ِ خود ساختند . بنابراین محافظه کار شدند ؛ به سراغ ِ سوژه های ِ نو و حساسیت برانگیز نرفتند و به تکرار ِ تجربه های ِ نخ نما پرداختند . این چرخه ی ِ ناهنجار برای ِ هنرمندان علاوه بر فرسودگی ، خودسانسوری و عصبیت ، آفت های ِ دیگری همچون ذهن آشوبی ، سردرگمی و عدم ِ تمرکز به همراه آورد . در بسیاری از موارد ، سانسورچیان دلبخواه رفتار می کردند ؛ حب و بغض های ِ فردی را در داوری های ِ خود دخالت می دادند و تفسیرهایشان از قانون متضاد بود . بنابراین نویسنده و کارگردان دقیقاً نمی دانستند با چه سلیقه و خواستی مواجه اند تا خود را با آن هماهنگ کنند. گاه دست اندرکاران ِ یک فیلم همزمان با چند اصلاحیه ی ِ متعارض روبرو می شدند که به اغتشاش ِ ذهنی ِ شان دامن می زد . نکته ی ِ دیگر این که برخی فیلمنامه های ِ خوش آتیه توسط ِ اعضای ِ شورای ِ ارزیابی ، یعنی همان سانسورچیان ِ حکومتی دزدیده می شد . بدین ترتیب که ابتدا فیلمنامه به بهانه های ِ گوناگون مردود اعلام می شد ولی مدت زمانی بعد همان سناریو با تغییر ِ نام و بعضی دستکاری های ِ جزیی به اسم ِ شخص ِ دیگری به فروش می رسید و ساخته می شد !

... دنباله دارد





۳ نظر:

  1. خدمت شریفت عرض کنم که سینمای ایران قبل
    از انقلاب دست مشتی لومپن بود
    عده ای هم این وسط تازه تازه داشتند یه فیلمهائی
    که سطح شعور مردم را از فردین و فروزان بالاتر
    میبرد تلاشی میکردند
    که زد و خمینی اومد نشست رو گلدون و رید
    توش
    یه مشت قوانین دهات را هم به لومپنان قبلی
    و تازه از راه رسیده دیکته کردند شد همین
    سینمای مین استریم کنونی ایران

    ملغمه ای از سنگام و شرف و دین و نماز و
    خدا و شیطان

    حالا این وسط یه مشت آدم هم فیلم های
    خوبی ساختند اولا که به نظر من سر و صداهای
    باقی دنیا همه اش یه امتیاز به ما شهر وندان
    دادن بود
    ورنه کیارستمی دیگه اون همه هم پخی نیست
    که چپ و راست تو کان بهش جایزه بدهند

    خوبه خیلی خوبه ولی این که شده نیست


    هنر را نمیشه سانسور کرد میرنی توش

    زمان شاه نام مبارزه و این حرفها را هم نباید میبردی
    تو فیلم گوزن ها فرامرز قریبیان را به جای چریک .... سارق
    مسلح به همه معرفی کردند !!!!

    الانه هم که دیگه واویلا

    هنر باید در آزادی مطلق هنرمند خلق شود تا بتوانی
    بگوئي هنر خالص

    حالا حالا حالا کارها داریم باشو جان ............کیل بیل فرمانده

    پاسخحذف
  2. بعله باشوی عزیزم

    اومدم بعد از سخن چرانی بالا برایت کمی دنباله اش را بنویسم
    کاری با سینما ندارم

    به طور کلی معتقدم که هنر باید از هر سانسوری خالی باشد و
    هنرمند خلاق هیچ بندی ذهنی نداشته باشد که او را از بیرون
    ریختن هنرش ممانعت نماید
    یعنی فرد هنرمند تنها در یک آزادی روحی تمام و کمال است که
    قادر به نشان دادن نبوغ واقعی خود است

    حال اگر این نظریه مرا قبول کنی جواب سئوال ربل بودن هنرمندان
    و متفکران واقعی در هر زمینه تاریخی خود را نشان میدهد
    از خود
    را به دیوانگی زدن مولانا تا گوش خود بریدن ون گوگ و با معدن چیان
    زندگی کردن
    تا ترک زن و بچه و ریاست بانک را کردن مانند گوگن تا بگیر و برو هرچی
    دلت میخواد
    هنرمندان واقعی برای دست یافتن به این موقعیت (( انسانی آزاد ))
    هر نوع کار غیر متعارف را کرده اند مانند موتزارت که هم برای دربار
    موزیک میساخت هم برای فاحشه ها و عوام

    مونه و و ماتیس و لوترک تنها نقاشان اون دوره درخشان هنری
    هستند که از ثروت برخوردار بوده اند باقی همگی دست به دهان و
    فلک زده

    ثروتی که نقاشی برای پیکاسو آورد باعث شد که با خشونت و تلخی
    با زنان زندگی خود برخورد کرده و هر یک را تحقیر کند

    به نظر من این عمل پیکاسو نه برای تحقیر این زنان بلکه آنان را
    نسبت به (( آزادی خود )) و ارزشش هشدار میداده

    که گه خورده اید نمیگذارم مرا به تله بیفکنید

    او از نظر من به این آزادی فکری برای هنرش و خلق هنرش نیازی مانند
    ماهی به آب داشته است


    خوب من همه این کس و شعرهای بالا را نوشتم که بگویم

    هنر را در ایران اساسا فراموش کن البته در این سی سال قبل
    هنر نیست ملغمه اسهالی اسلام - آرت است

    بیچاره کسانی که نبوغی داشته اند !!!!!!!!!!!!!!!!!!! کیل بیل فرمانده

    پاسخحذف