بررسی ِ شتابزده ی ِ لبخند ِ باشکوه ِ آقای ِ گیل

" داوود : توی ِ این هوای ِ مه آلود و زیر ِ نگاه ِ بی نور ِ آقای ِ سورنا که پای ِ کاج، چمبه نشسته و داره جگربندشو می خوره ، آدم دو تا کار می تونه بکنه : یا همون کنار ِ استخر لوله ی ِ تفنگو بذاره توی ِ دهنش و تَـ ـ ـ ـق! درست مث این که یه اسانس ِ خنک توی ِ تن ِ آدم پخش شده باشه . یا این که نه ، با وقار ِ یه گیل ، یه گیل ِ دویست ساله آهسته روی ِ ریگ های ِ خیس قدم برداره و بیاد تو یکی از این مبلا فرو بره و شیر ِ نیمه گرمشو جرعه جرعه ... " *
اکبر رادی از معدود نمایشنامه نویسان ِ ایرانی است که می توان او را با بهترین درام نویسان ِ جهان مقایسه کرد و از این مقایسه سرافکنده نبود . او نویسنده ای کلاسیک است که همزمان خاطره ی ِ چخوف ، میلر و استریندبرگ را برایمان زنده می کند در حالی که هیچ کدام از آنها نیست و تنها اکبر رادی است ؛ نمایشنامه نویسی ایرانی و جهانی ؛ نویسنده ای موشکاف و هنرمند با چیرگی ِ شگفت انگیز بر نثر ِ فارسی .

لبخند ِ باشکوه ِ آقای ِ گیل از آثاری است که رادی در سال های ِ دور به پایان رسانده )دقیقاً تابستان ِ 1352( و امروز پس از مدت ها برای ِ دومین بار در تئاتر ِ شهر ِ تهران بر روی ِ صحنه رفته است . در لبخند ِ باشکوه ... با یکی از مهم ترین دلمشغولی های ِ رادی مواجه هستیم یعنی بررسی ِ زوال ِ اشرافیت . آقای ِ گیل، زمین دار ِ ثروتمندی است که بخش زیادی از آب و ملکش را در جریان ِ اصلاحات ارضی و انقلاب ِ سفید از دست داده و حالا پس از سالها احساس ِ شکست و انزوا دچار ِ سرطان ِ معده شده و در آستانه ی ِ مرگ قرار گرفته است . اما این ظاهر ِ مساله است . آنچه بیش از همه و شاید بیش از سرطان آقای ِ گیل را آزار می دهد وضعیت ِ خانواده ی ِ در حال ِ تلاشی ِ اوست . به عبارتی اگر آقای ِ گیل را نماد ِ اشرافیت ِ زمین دار به حساب آوریم ، امتداد ِ این اشرافیت در نسل ِ بعد و در فرزندانش نه ترکیب، بلکه تجزیه شده است و حاصل ِ این تجزیه در صحن ِ عمارت ِ اشرافی اینسو و آنسو پرسه می زند . فرزندان ِ آقای ِ گیل هرکدام مولفه ای از مولفه های ِ سازنده ی ِ اشرافیت را در خود دارند، منتها به صورت ِ تک بعدی . هیچ یک از آن ها جامع ِ اضداد نیستند و کلیت ِ اشرافیت را در وجود ِ خویش نمی سازند و بالا نمی برند . افسوس ِ آقای ِ گیل از جایی آغاز می شود که درمی یابد در دوران ِ جدید این عناصر ِ پراکنده ( فرزندانش ) نمی توانند گرد ِ هم بیایند و شکوه ِ گذشته را احیا کنند . زوال ِ خاندان ِ گیل از همین جا آشکار می شود .
بیرون از وجود ِ آقای ِ گیل ( = اشرافیت )، همه ی ِ همبسته هایش پرتوی از صفات ِ اویند . فروغ الزمان نماینده ی ِ تکبر و تدبیر ، نورالدین نماینده ی ِ سودپرستی و کاسبکاری، داوود ( شکارچی ) نماد ِ ستمگری و تعدی و فخری مظهر ِ خودنمایی . حتا جمشید پسر ِ تحصیل کرده و مغضوب ِ آقای ِ گیل که اندیشه های ِ چپ گرایانه دارد ثمره ی ِ وجود ِ اوست . خانواده ی ِ اشرافی مثل ِ هر واحد ِ دیگر ، ضد ِ خودش را در دل پرورده است . جالب این که گیلانتاج همسر ِ آقای ِ گیل سال ها پیش و به هنگام ِ زایمان ِ آخرین فرزندش مهری دچار جنون شده و اکنون مایه ی ِ عذاب ِ خانواده است . مهری نقاش و هنرمند از آب درآمده که گویای ِ وجه ِ زیباشناسانه ی ِ اشرافیت است و نیز تمثیل ِ زایش ِ هنر از بطن ِ جنون .

در آخرین روزها آقای ِ گیل به صرافت در می یابد آنچه در خانواده ی ِ او غایب است روح ِ حیات و خون ِ گرم ِ زندگی است . بنابراین در آخرین خیز ِ خود به سوی ِ زندگی و البته به ترفند ِ پسرش داوود تصمیم می گیرد با طوطی، رعیت ِ زیبا و جوانش ازدواج کند تا از نگاه ِ خود با آمیزش ِ عظمت ِ فرادستان و سرزندگی ِ فروپایگان ، نسلی تازه و زنده به وجود آورد . آقای ِ گیل به آرزویش نمی رسد چرا که مرگ رشته ی ِ آرزوهایش را پاره می کند و عرصه را به تک بعد های ِ وجود ِ او ( فرزندانش ) می سپارد .
واضح است که بعد از مرگ ِ آقای ِ گیل این مجموعه ی ِ ناهمگن چندان پایدار نمی ماند . طبق ِ وصیت نامه ی ِ آقای ِ گیل ، جمشید از خانواده طرد می شود ، انگشتر و تسبیح ِ موروثی که نشان دهنده ی ِ تداوم ِ اقتدار ِ خانواده است به داوود ِ سودایی می رسد و خانه و باغ نصیب ِ فروغ الزمان می شود تا پیوند ِ دیرین ِ زن و زمین برقرار بماند . اما این تمهید ِ آقای ِ گیل هم برای ِ جلوگیری از فروپاشی ِ خانواده جواب نمی دهد . داوود ، نماینده ی ِ اقتدار ِ اشرافیت پس از مرگ ِ پدر، نخست به طوطی تجاوز می کند و بکارتش را بر می دارد ـ تا امکان ِ هرگونه رابطه ی ِ زاینده و عادلانه بین ِ اشرافیت و مردم از میان برود ـ و سپس در کنار ِ استخر ِ باغ، لوله ی ِ تفنگ را در دهانش می گذارد و خودکشی می کند . گویا داوود تنها برای ِ این زنده مانده بود که لکه ی ِ ننگی بر دامان ِ شرافت ِ رعیت بگذارد .
در صحنه ی ِ پایانی ِ نمایشنامه، تالار ِ بزرگ خالی است و تنها جنون ( گیلانتاج ) است که در صحن ِ خانه حضوری زنده و محسوس دارد . جنون ، همان عنصر ِ هول انگیزی که هرکدام از افراد ِ خانواده سهمی از عطای ِ مادرانه ی ِ او برگرفته اند !


بعد از تحریر 1 : این نمایشنامه در اجرای ِ صحنه ای دچار ِ برخی جرح و تعدیل ها شده است که در شرایط ِ خفقان بار ِ دولت ِ فعلی که وزارت ِ ارشادش به همراه دادگستری و وزارت ِ اطلاعات و باقی ِ عمله ی ِ سرکوب هر روز روزنامه ای را می بندد و کتابی را جمع می کند و فیلمی را می خواباند، این جرح و تعدیل ها قابل ِ درک است .
بعد از تحریر 2 : متاسفانه با خبر شدم که اخیراً اکبر رادی به بیماری ِ سرطان ِ مغز ِ استخوان مبتلا شده و در حال ِ معالجه و شیمی درمانی است . برای ِ رادی ِ بزرگ آرزوی ِ تندرستی می کنم .


سرانگشت

* از متن نمایشنامه ی ِ لبخند ِ باشکوه ِ آقای ِ گیل . سایر ِ نمایشنامه های ِ رادی به ترتیب ِ زمانی عبارتند از : روزنه ی ِ آبی / افول / مرگ در پاییز / از پشت ِ شیشه ها / ارثیه ی ِ ایرانی / صیادان / در مه بخوان / هاملت با سالاد ِ فصل / منجی در صبح ِ نمناک / پلکان / تانگوی ِ تخم مرغ ِ داغ / آهسته با گل ِ سرخ / شب روی ِ سنگفرش ِ خیس / آمیز قلمدون / باغ ِ شب نمای ِ ما / ملودی ِ شهر ِ بارانی / خانمچه و مهتابی / شب بخیر جناب ِ کنت / پایین ، گذر ِ سقاخانه .