به خاطر دارم نزديک به دو سال ِ پيش يادداشت ِ بلندی درباره ی ِ محسن ِ مخملباف نوشتم . از فيلم های ِ درخشان و بهنگام ِ او در دهه ی ِ شصت و از تاثيرش بر بسياری از جمله بر خودم سخن گفتم . اين كه موقع ِ نمايش ِ فيلم های ِ او چه ولوله ای در جامعه برپا می شد و به ويژه در جشنواره های ِ فجر چگونه همگان منتظر بودند تا آخرين آس ِ مخملباف آنها را غافلگير كند .
متاسفانه آن يادداشت با شيطنت ِ يک ويروس از روی ِ كامپيوترم پاک شد و من كه مدت هاست به كاغذ و قلم پشت كرده ام ، نه دست نويسی از مطلب داشتم و نه همت و انگيزه ای كه دوباره بنويسمش . در آن يادداشت آورده بودم كه در كارنامه ی ِ سينمايی ِ مخملباف ، فيلم ِ "گبه " و از گبه به بعد را دوست ندارم . چون احساس می كنم تصنعی و لوس است . ادايی و كم رمق و نچسب است . چرا كه آن مخملباف ِ سياسی ، قصه گو ، گرم ، حساس ، عصيانگر ، جامعه گرا ، دلسوز و بی پروا در گبه و از آن به بعد غايب است . می دانيد ! مخملباف هنگامی زيباست كه می خروشد ؛ كه می غريود ؛ كه دنيا را بر سر ِ ظالمان خراب می كند ؛ كه درد ِ مردم ِ بی نوا را فرياد می كند . مخملباف را در "عروسی ِ خوبان" دوست دارم . در "شب های ِ زاينده رود" ؛ در "بايسيكل ران" و در اپيزود ِ دوم ِ "دستفروش" به نام ِ "تولد ِ پيرزن" كه برای ِ من شاهكاری جاويد است . اصلاً مخملباف را برای ِ جشنواره های ِ برج ِ عاج نساخته اند . برای ِ محافل ِ روشنفكری ِ پاريس نساخته اند . برای ِ مردم ساخته اند ؛ برای‌ِ مردم ِ بی كس و كار ِ ايران . برای ِ آن جوان ِ دلسوخته ی ِ شهرستانی كه هجده ساعت با اتوبوس به تهران می آمد ، دو شب در صف ِ بليت می خوابيد تا می توانست فيلم ِ مخملباف را در سينما ببيند . جوان ِ جوينده ای كه لبريز از سوال های ِ بی جواب و سرشار از انگيزه و الهام به شهرش باز می گشت تا مكاشفه ای غريب و يكساله را آغاز كند .
در اواخر ِ دهه ی ِ شصت بسياری مخملباف را به چشم ِ مصلح ِ اجتماعی می ديدند . او محبوب شده بود و محبوبيت در جامعه ی ِ استبدادی، زنگ ِ خطر ِ حاكمان است و زنگ ِ پايان ِ محبوبان . ضمن ِ آنكه مخملباف در آن سال ها تا حدود ِ زيادی خودش را از وابستگی ِ همه جانبه ی ِ آغازين سالهای ِ دهه ی ِ شصت رها كرده و تبديل به فيلمساز و قصه نويسی مستقل شده بود . كسی كه با سرعتی حيرت انگيز و در حجم ِ انبوه ، داستان و فيلمنامه و مقاله می نوشت ، فيلم می ساخت و دوستدارانش را تحت ِ تاثير قرار می داد .
در جشنواره ی ِ سال 69 دو فيلم از مخملباف خبرساز شد : " نوبت ِ عاشقی " و "شب های ِ زاينده رود" . او كه به قول ِ خودش " خانه تكانی ِ روحی " كرده بود با ساختن ِ "شب های‌ِ زاينده رود" در واقع فاتحه ی ِ انقلاب ِ اسلامی و آرمان هايش را خواند . در فيلم ِ "نوبت ِ عاشقی" هم باور ِ تازه ی ِ خود را كه عبارت بود از نسبی گرايی در مقابل ِ مطلق گرايی، پيش ِ چشم ِ همگان نهاد . اينجا بود كه وزارت ِ اطلاعات به نيابت از حكومت وارد ِ ميدان شد و رگبار ِ دشمنی ها بر سر ِ هنرمند باريدن گرفت . البته نبايد فراموش كرد كه اغراض ِ ديگری هم در اين تهاجم نقش داشت. در آن موقع خمينی به تازگی مرده بود و معادلات ِ پيشين قدرت به هم خورده و در مسير ِ شكل گيری ِ تازه ای افتاده بود . جريان های ِ حاشيه ای ِ نظام سعی می كردند با انتقاد از عملكرد ِ مخملباف و گناه كار دانستن ِ وزارت ِ ارشاد (كه خاتمی وزيرش بود) از رقيب امتياز بگيرند . از سوی ِ ديگر عده ای هم بودند ( و هستند ) كه اساساً با پديده ای به نام ِ سينما مخالفت داشتند و معتقد بودند كه سينما ذاتاً مترادف با فسق و فحشا و الحاد است . برای ِ آنان نيز فرصتی پيدا شده بود تا از راه ِ پرداختن به مخملباف و سپس ديگر فيلمسازان ِ غير ِ خودی، سينمای ِ ايران را به كل نابود كنند .
در جمهوری ِ اسلامی هنگامی كه می خواهند كسی را از سر ِ راه بردارند ، ابتدا از طريق ِ روزنامه های ِ دولتی تخطئه اش می كنند تا ذهن ِ مردم برای ِ وقايع ِ بعدی آماده شود . سردمدار ِ حمله ی ِ تبليغاتی به مخملباف روزنامه ی ِ كيهان بود كه توسط فردی به نام ِ مهدی ِ نصيری اداره می شد . نصيری از نظر ِ شخصيتی به حسين ِ شريعتمداری شباهت دارد و در واقع مثل ِ سيب ِ گنديده ای هستند كه از وسط له كرده باشند . وی همراه با همپالكی های ِ مزدورش به شدت به مخملباف حمله می كرد . آنان با نام های ِ مستعار به او نسبت های ِ ناروا می دادند و فيلم هايش را اشاعه دهنده ی ِ فحشا می ناميدند . غير از كيهان روزنامه های ِ رسالت و جمهوری ِ اسلامی هم در اين تازش ِ مطبوعاتی شركت داشتند . پس از چندی مخملباف به پاسخگويی پرداخت و جنگ بالا گرفت . كار به مجلس كشيد و به ناگزير مسوولان ِ سينمايی ِ وقت به دفاع از مخملباف پرداختند تا او را از مجازات های ِ سخت برهانند . اما نكته ی ِ جالب اين كه مديرعامل ِ بنياد ِ سينمايی ِ فارابی ، سيد محمد ِ بهشتی كه خود مقامی دولتی بود و او را معمار ِ سينمای ِ دهه ی ِ شصت می ناميدند در مصاحبه با كيهان ِ هوايی به مساله ای اشاره می كند كه گويای ِ نوع ِ برخورد و برداشت ِ جمهوری ِ اسلامی نسبت به موضوع ِ فرهنگ و شخصيت های‌ِ فرهنگی است . اين ترجيع بند ِ ويرانگر در سال های ِ بعد و تا به امروز در مورد ِ هنرمندان ، انديشمندان و نويسندگان ِ مستقل و دگرانديش تكرار شده است .
" ... اگر بخواهم در اين مجموعه توهين ها و شعارها نگاه كنم ، به عناوينی از قبيل ِ شعاری ، غلط انداز ، روشنفكر نما ، خالی از تفكر ، بی هويت ، پر مدعا ، ناتوان ، رياكار ، روسپی گونه ، عشوه گر ، خانم ِ معشوقه ، مخمور ، منفعل ، پانكی و دختربازی بر می خورم . البته من روش و رفتاری را كه اكنون در جامعه ی ِ فيلمسازی ِ ما وجود دارد ،قبول ندارم ، ولی گاهی من خودم را جای ِ فيلمسازان می گذارم . می گويم در يک ميدان كه عرصه ی ِ بحث و گفت و گو هست ، می‌توان حضور پيدا كرد و حرف زد . اما اگر اين ميدان ، ميدان ِ نابرابری شد كه اساسش بر دروغ گويی و اتهام و برچسب زدن و زير ِ سوال بردن ِ موجوديت ِ فيلمسازان باشد ، بسيارند افرادی كه اين ميدان را خالی كنند ... من فكر می كنم بخش ِ عمده ای از اين كه فيلمسازان ِ ما در واقع سكوت كردند ، واهمه دارند از اين كه معرض ِ چنين مساله ای قرار بگيرند . ضمن ِ اين كه از نظر ِ سياسی فيلمساز به ضد ِ انقلاب ، ضد ِ اسلام و ضد ِ ارزش های ِ اسلامی و ضد ِ جانباز و ضد ِ جنگ و همه ی ِ اينها كه در واقع موجوديت ِ او را زير ِ سوال می‌برد متهم می شود . عناوينی كه در مورد ِ هركسی كه ثابت شود قاعدتاً بايد محكوم به اعدام يا زندانی شود ... در طول ِ تاريخ ِ فرهنگی ِ كشور اين همه رفتار ِ زشت و بی حرمتی به هنرمندان سابقه نداشته است . نسبت های ِ بدی كه به جامعه ی ِ سينمايی ِ كشور در اين مدت داده شده است ، در هيچ زمينه ی ِ ديگری حتا غير ِ فرهنگی ديده نشده است و اين ضايعه ی‌ِ اسف باری است كه در تاريخ ِ ما ثبت و ضبط خواهد شد و بدنامی ِ آن به كسانی كه موجبات ِ آن را فراهم كرده اند يا در اين زمينه قدم و قلم زده اند ، خواهد ماند . " (1)
از سال ِ 1370 تا دو ـ سه سال بعد مخملباف زير ِ فشار های ِ سخت بود . پرونده سازی های ِ مطبوعاتی ـ اطلاعاتی ، مرگ ِ دلخراش و مشكوک ِ همسر ، تهديد به دزديدن ِ فرزندان و نيز القائات ِ فكری ِ بازجويان ِ خوب(!) او را فرسوده و رنجيده خاطر كرده بود . (همان طور كه می دانيد معمولاً برای ِ متهمان دو جور بازجو می گذارند . بازجوی ِ بد كه كتک می زند ، تجاوز می كند ،فحش می‌دهد ، شكنجه می كند و بازجوی ِ خوب كه به دلسوزی و خيرخواهی وانمود می كند و می خواهد متهم را از مخمصه نجات دهد و در واقع توقع های ِ حكومت را بيان می كند . بازجويان ِ خوب و بد در حقيقت دو روی ِ يک سكه اند . البته تا جايی كه می دانم مخملباف را ـ شايد به دليل ِ اعتبار ِ جهانی اش و جايزه هايی كه بيرون از ايران گرفته بود ـ به زندان نبردند ، اما بازجويان به شكل های ِ گوناگون با او در ارتباط بودند .)
در اين دوران بود كه به نظر می رسد يک برنامه ی ِ اطلاعاتی ـ امنيتی در مورد ِ محسن ِ مخملباف اجرا شد . برنامه ای كه من اسمش را " پروژه ی ِ مهربان سازی" می گذارم . مخملباف در مصاحبه ها و نوشته هايش اعلام می كرد كه نسبی گرايی او را مهربان كرده است و ديگر مثل ِ گذشته در مورد ِ وقايع و به خصوص آدم ها قضاوت های ِ تند نمی كند و سعی می كند قدری هم به ديگران حق بدهد . ظاهر ِ اين حرف لطيف ، منصفانه و انسانی است اما وزارت ِ اطلاعات با بازجويان ِ خوب و بدش نتيجه ای ديگر را در نظر داشتند . آنها می خواستند از مخملباف مخلوق ِ تازه ای بيافرينند . اجازه بدهيد اندكی به عقب باز گرديم .
دنباله دارد
1 ـ گنگ ِ خواب ديده ( جلد ِ سوم ) ـ محسن ِ مخملباف ـ نشر ِ نی ـ چاپ ِ اول 1372 ـ صص 378 و 379
متاسفانه آن يادداشت با شيطنت ِ يک ويروس از روی ِ كامپيوترم پاک شد و من كه مدت هاست به كاغذ و قلم پشت كرده ام ، نه دست نويسی از مطلب داشتم و نه همت و انگيزه ای كه دوباره بنويسمش . در آن يادداشت آورده بودم كه در كارنامه ی ِ سينمايی ِ مخملباف ، فيلم ِ "گبه " و از گبه به بعد را دوست ندارم . چون احساس می كنم تصنعی و لوس است . ادايی و كم رمق و نچسب است . چرا كه آن مخملباف ِ سياسی ، قصه گو ، گرم ، حساس ، عصيانگر ، جامعه گرا ، دلسوز و بی پروا در گبه و از آن به بعد غايب است . می دانيد ! مخملباف هنگامی زيباست كه می خروشد ؛ كه می غريود ؛ كه دنيا را بر سر ِ ظالمان خراب می كند ؛ كه درد ِ مردم ِ بی نوا را فرياد می كند . مخملباف را در "عروسی ِ خوبان" دوست دارم . در "شب های ِ زاينده رود" ؛ در "بايسيكل ران" و در اپيزود ِ دوم ِ "دستفروش" به نام ِ "تولد ِ پيرزن" كه برای ِ من شاهكاری جاويد است . اصلاً مخملباف را برای ِ جشنواره های ِ برج ِ عاج نساخته اند . برای ِ محافل ِ روشنفكری ِ پاريس نساخته اند . برای ِ مردم ساخته اند ؛ برای‌ِ مردم ِ بی كس و كار ِ ايران . برای ِ آن جوان ِ دلسوخته ی ِ شهرستانی كه هجده ساعت با اتوبوس به تهران می آمد ، دو شب در صف ِ بليت می خوابيد تا می توانست فيلم ِ مخملباف را در سينما ببيند . جوان ِ جوينده ای كه لبريز از سوال های ِ بی جواب و سرشار از انگيزه و الهام به شهرش باز می گشت تا مكاشفه ای غريب و يكساله را آغاز كند .
در اواخر ِ دهه ی ِ شصت بسياری مخملباف را به چشم ِ مصلح ِ اجتماعی می ديدند . او محبوب شده بود و محبوبيت در جامعه ی ِ استبدادی، زنگ ِ خطر ِ حاكمان است و زنگ ِ پايان ِ محبوبان . ضمن ِ آنكه مخملباف در آن سال ها تا حدود ِ زيادی خودش را از وابستگی ِ همه جانبه ی ِ آغازين سالهای ِ دهه ی ِ شصت رها كرده و تبديل به فيلمساز و قصه نويسی مستقل شده بود . كسی كه با سرعتی حيرت انگيز و در حجم ِ انبوه ، داستان و فيلمنامه و مقاله می نوشت ، فيلم می ساخت و دوستدارانش را تحت ِ تاثير قرار می داد .
در جشنواره ی ِ سال 69 دو فيلم از مخملباف خبرساز شد : " نوبت ِ عاشقی " و "شب های ِ زاينده رود" . او كه به قول ِ خودش " خانه تكانی ِ روحی " كرده بود با ساختن ِ "شب های‌ِ زاينده رود" در واقع فاتحه ی ِ انقلاب ِ اسلامی و آرمان هايش را خواند . در فيلم ِ "نوبت ِ عاشقی" هم باور ِ تازه ی ِ خود را كه عبارت بود از نسبی گرايی در مقابل ِ مطلق گرايی، پيش ِ چشم ِ همگان نهاد . اينجا بود كه وزارت ِ اطلاعات به نيابت از حكومت وارد ِ ميدان شد و رگبار ِ دشمنی ها بر سر ِ هنرمند باريدن گرفت . البته نبايد فراموش كرد كه اغراض ِ ديگری هم در اين تهاجم نقش داشت. در آن موقع خمينی به تازگی مرده بود و معادلات ِ پيشين قدرت به هم خورده و در مسير ِ شكل گيری ِ تازه ای افتاده بود . جريان های ِ حاشيه ای ِ نظام سعی می كردند با انتقاد از عملكرد ِ مخملباف و گناه كار دانستن ِ وزارت ِ ارشاد (كه خاتمی وزيرش بود) از رقيب امتياز بگيرند . از سوی ِ ديگر عده ای هم بودند ( و هستند ) كه اساساً با پديده ای به نام ِ سينما مخالفت داشتند و معتقد بودند كه سينما ذاتاً مترادف با فسق و فحشا و الحاد است . برای ِ آنان نيز فرصتی پيدا شده بود تا از راه ِ پرداختن به مخملباف و سپس ديگر فيلمسازان ِ غير ِ خودی، سينمای ِ ايران را به كل نابود كنند .
در جمهوری ِ اسلامی هنگامی كه می خواهند كسی را از سر ِ راه بردارند ، ابتدا از طريق ِ روزنامه های ِ دولتی تخطئه اش می كنند تا ذهن ِ مردم برای ِ وقايع ِ بعدی آماده شود . سردمدار ِ حمله ی ِ تبليغاتی به مخملباف روزنامه ی ِ كيهان بود كه توسط فردی به نام ِ مهدی ِ نصيری اداره می شد . نصيری از نظر ِ شخصيتی به حسين ِ شريعتمداری شباهت دارد و در واقع مثل ِ سيب ِ گنديده ای هستند كه از وسط له كرده باشند . وی همراه با همپالكی های ِ مزدورش به شدت به مخملباف حمله می كرد . آنان با نام های ِ مستعار به او نسبت های ِ ناروا می دادند و فيلم هايش را اشاعه دهنده ی ِ فحشا می ناميدند . غير از كيهان روزنامه های ِ رسالت و جمهوری ِ اسلامی هم در اين تازش ِ مطبوعاتی شركت داشتند . پس از چندی مخملباف به پاسخگويی پرداخت و جنگ بالا گرفت . كار به مجلس كشيد و به ناگزير مسوولان ِ سينمايی ِ وقت به دفاع از مخملباف پرداختند تا او را از مجازات های ِ سخت برهانند . اما نكته ی ِ جالب اين كه مديرعامل ِ بنياد ِ سينمايی ِ فارابی ، سيد محمد ِ بهشتی كه خود مقامی دولتی بود و او را معمار ِ سينمای ِ دهه ی ِ شصت می ناميدند در مصاحبه با كيهان ِ هوايی به مساله ای اشاره می كند كه گويای ِ نوع ِ برخورد و برداشت ِ جمهوری ِ اسلامی نسبت به موضوع ِ فرهنگ و شخصيت های‌ِ فرهنگی است . اين ترجيع بند ِ ويرانگر در سال های ِ بعد و تا به امروز در مورد ِ هنرمندان ، انديشمندان و نويسندگان ِ مستقل و دگرانديش تكرار شده است .
" ... اگر بخواهم در اين مجموعه توهين ها و شعارها نگاه كنم ، به عناوينی از قبيل ِ شعاری ، غلط انداز ، روشنفكر نما ، خالی از تفكر ، بی هويت ، پر مدعا ، ناتوان ، رياكار ، روسپی گونه ، عشوه گر ، خانم ِ معشوقه ، مخمور ، منفعل ، پانكی و دختربازی بر می خورم . البته من روش و رفتاری را كه اكنون در جامعه ی ِ فيلمسازی ِ ما وجود دارد ،قبول ندارم ، ولی گاهی من خودم را جای ِ فيلمسازان می گذارم . می گويم در يک ميدان كه عرصه ی ِ بحث و گفت و گو هست ، می‌توان حضور پيدا كرد و حرف زد . اما اگر اين ميدان ، ميدان ِ نابرابری شد كه اساسش بر دروغ گويی و اتهام و برچسب زدن و زير ِ سوال بردن ِ موجوديت ِ فيلمسازان باشد ، بسيارند افرادی كه اين ميدان را خالی كنند ... من فكر می كنم بخش ِ عمده ای از اين كه فيلمسازان ِ ما در واقع سكوت كردند ، واهمه دارند از اين كه معرض ِ چنين مساله ای قرار بگيرند . ضمن ِ اين كه از نظر ِ سياسی فيلمساز به ضد ِ انقلاب ، ضد ِ اسلام و ضد ِ ارزش های ِ اسلامی و ضد ِ جانباز و ضد ِ جنگ و همه ی ِ اينها كه در واقع موجوديت ِ او را زير ِ سوال می‌برد متهم می شود . عناوينی كه در مورد ِ هركسی كه ثابت شود قاعدتاً بايد محكوم به اعدام يا زندانی شود ... در طول ِ تاريخ ِ فرهنگی ِ كشور اين همه رفتار ِ زشت و بی حرمتی به هنرمندان سابقه نداشته است . نسبت های ِ بدی كه به جامعه ی ِ سينمايی ِ كشور در اين مدت داده شده است ، در هيچ زمينه ی ِ ديگری حتا غير ِ فرهنگی ديده نشده است و اين ضايعه ی‌ِ اسف باری است كه در تاريخ ِ ما ثبت و ضبط خواهد شد و بدنامی ِ آن به كسانی كه موجبات ِ آن را فراهم كرده اند يا در اين زمينه قدم و قلم زده اند ، خواهد ماند . " (1)
از سال ِ 1370 تا دو ـ سه سال بعد مخملباف زير ِ فشار های ِ سخت بود . پرونده سازی های ِ مطبوعاتی ـ اطلاعاتی ، مرگ ِ دلخراش و مشكوک ِ همسر ، تهديد به دزديدن ِ فرزندان و نيز القائات ِ فكری ِ بازجويان ِ خوب(!) او را فرسوده و رنجيده خاطر كرده بود . (همان طور كه می دانيد معمولاً برای ِ متهمان دو جور بازجو می گذارند . بازجوی ِ بد كه كتک می زند ، تجاوز می كند ،فحش می‌دهد ، شكنجه می كند و بازجوی ِ خوب كه به دلسوزی و خيرخواهی وانمود می كند و می خواهد متهم را از مخمصه نجات دهد و در واقع توقع های ِ حكومت را بيان می كند . بازجويان ِ خوب و بد در حقيقت دو روی ِ يک سكه اند . البته تا جايی كه می دانم مخملباف را ـ شايد به دليل ِ اعتبار ِ جهانی اش و جايزه هايی كه بيرون از ايران گرفته بود ـ به زندان نبردند ، اما بازجويان به شكل های ِ گوناگون با او در ارتباط بودند .)
در اين دوران بود كه به نظر می رسد يک برنامه ی ِ اطلاعاتی ـ امنيتی در مورد ِ محسن ِ مخملباف اجرا شد . برنامه ای كه من اسمش را " پروژه ی ِ مهربان سازی" می گذارم . مخملباف در مصاحبه ها و نوشته هايش اعلام می كرد كه نسبی گرايی او را مهربان كرده است و ديگر مثل ِ گذشته در مورد ِ وقايع و به خصوص آدم ها قضاوت های ِ تند نمی كند و سعی می كند قدری هم به ديگران حق بدهد . ظاهر ِ اين حرف لطيف ، منصفانه و انسانی است اما وزارت ِ اطلاعات با بازجويان ِ خوب و بدش نتيجه ای ديگر را در نظر داشتند . آنها می خواستند از مخملباف مخلوق ِ تازه ای بيافرينند . اجازه بدهيد اندكی به عقب باز گرديم .
دنباله دارد
1 ـ گنگ ِ خواب ديده ( جلد ِ سوم ) ـ محسن ِ مخملباف ـ نشر ِ نی ـ چاپ ِ اول 1372 ـ صص 378 و 379
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر