مخلـــــوق، هایکو نیست ؛ قصیــــــده اسـت .*
" باش تا این پیاده ی ِ فلکی
بر بسـاط ِ بقـا شـود فـرزین "
( انوری )
نخستین بار در جریان ِ بحث هایی که بر سر ِ " چهار کلام حرف ِ حسابی " در گرفت ، مخلوق ِ عزیز را شناختم . البته قبلاً وبلاگش را دیده بودم . خوانده بودم و به خاطر سپرده بودم . وبلاگی بود با زمینه ی ِ سیاه و ارجاعات ِ سرخ به مطالب ِ دیگران . سرخ و سیاه . اما در وبلاگستان ِ پُرازدحام ، تو با آدم های ِ زیادی آشنا می شوی . تنه می زنی و تنه می خوری . دیدار می کنی و دیده می شوی . قرار نیست همه را به خاطر بسپاری . تا وقتی که یک اتفاق ِ کهربایی، یک جرقه ی ِ نافذ باعث شود شخصی برایت متمایز شود . حضورش را در تو اعلام کند . و برای ِ من، مخلوق ِ عزیز طی ِ آن بحث ها استخوان بست و بالا آمد .
در جریان ِ گفتاوَرد ها متوجه شدم که مخلوق خوب بحث می کند و خوبتر می فهد . چابک و نکته بین و هوشیار است . به حریف باج نمی دهد و در عین ِ حال آداب ِ بحث را رعایت می کند . اشتباه ِ طرف ِ مقابل را گوشزد می کند و اشتباه ِ خودش را می پذیرد . مخلوق بیشتر درباره ی ِ فلسفه ی ِ دین و علم کلام مطلب می نوشت و می نویسد . بعدها خود ِ او فهرستِ بازنمایی شده ای از نوشته هایش به دست داد که پس از خواندنشان می شد فهمید با چه سرعت ِ حیرت انگیزی رشد کرده و پیش آمده . توشه اندوخته و دانش آموخته و پوست انداخته ... مخلوق پوینده است .
ولی افزون بر این فروزه ها ، چیز ِ دیگری در نگاشته های ِ مخلوق ِ گرامی هست که نوشتن درباره ی ِ او را وارد ِ عرصه های ِ جدید می کند . او جزء معدود کسانی ست که صاحب ِ یک پروژه ی ِ فکری است . حال منظور از این سخن چیست ؟
وبلاگ نویسی برای ِ بیشتر ِ ما سخن گفتن از احساس های ِ گذرنده ی ِ شخصی ست . نوشته های ِپراکنده ای است از علائق ِ پراکنده . درددل هایی ست با خود و برای ِ خود که اشکالی هم ندارد اما کمتر می شود برایش هدفی متصور شد . اکثر ِ ما وبلاگ نویسان اگر رویکرد ِ اندیشگی هم داشته باشیم ،کمتر ممکن است اندیشه ای چنان اهمیتی برایمان پیدا کند که در گرانیگاه ِ ذهنمان قرار گیرد . کمتر پیش می آید کشفی عظیم و درونی در ما طرحی را بیندازد که تمام ِ همت و کوشش مان صرف ِ پرداختن و به سامان رساندن ِ آن شود .
اما در مورد ِ مخلوق ِ عزیز قضیه فرق می کند . او یک اولویت ِ مهم در کانون ذهن ِ خود دارد و یک پروژه ی ِ فکری را دنبال می کند . پروژه ی ِ فکری مخلوق به زبان ِ ساده این است که " دین را می توان نقد کرد . " یا به بیانی دیگر " دین ( با هر تعریف ) از زاویه ها و مراتب ِ مختلف ، قابلیت ِ نقد شدن را دارد . همچنین فهم ِ متون ِ مذهبی در ساحت های ِ گوناگون ِ معرفتی ، امکان پذیر است ." این که چیزی به نام ِ "متن ِ مقدس" و غیر قابل ِ بازخوانی لااقل برای ِ سنجشگران ِ آزاده وجود ندارد . مخلوق در پی ِ تقدس زدایی از همه کس و همه چیز ـ حتا عقل ـ است که نشان دهنده ی ِ فهم ِ عمیق ِ مدرنیته از جانب ِ اوست . ( بیهوده نیست که برخی پُست مدرنیسم را most modernism یا بَسا مدرنیسم خوانده اند به معنای ِ امتداد مدرنیسم و به این معنا که فرایند ِ مدرنیته ، حتا مبانی ِ مدرنیسم را هم مورد ِ پرسش قرار می دهد و از آنها فرا می گذرد . )
مخلوق هوشمندانه ضروری ترین مساله ی ِ عصر ِ خویش را تشخیص داده و در کانون ِ توجه ِ خود قرار داده است. می داند که در این سرزمین ِ عقب نگه داشته شده ، هر مفهوم ِ مقدس ، تابو می شود و مورد ِ سوء استفاده ی ِ صاحبان ِ قدرت قرار می گیرد . او در نقد های ِ خود حتا از چهارچوب های ِ آته ایستی که مذهب را در حدّ ِ آموزه های ِ اخلاقی می پذیرد فراتر می رود و نیز از تعاریف ِ سکولاریستی که معتقد است قدرت ِ سیاسی انحصاراً نباید در اختیار ِ بخشی از روحانیون قرار بگیرد . از نگاه ِ مخلوق بهترین نوع ِ مسلمانی ، گونه ی ِ حداقلی ِ آن است که شخص از دستورات ِ مذهبی ، توقع ِ مشکل گشایی های ِ روزمره دارد .
رویکرد ِ مخلوق در نقد ِ مذهب، استدلالی و فلسفی ست . یاد آور می شوم که مخلوق ِ عزیز ، استاد دیده و درس خوانده است . از ریشه ها آغاز کرده و به بن مایه های ِ معرفتی و تاریخی ِ موضوع ِ کار ِ خود آگاهی دارد . بنا براین کسانی که منطق ، فلسفه و کلام ِ اسلامی را به طور ِ بنیادی و به تفکیک نمی دانند هرگز از عهده ی ِ بحث با مخلوق بیرون نمی آیند .
در اینجا سوالی پیش می آید که به نظر ِ من باید روی ِ آن درنگ کرد . به نظر شما چرا مخلوق پس از شناخته شدنش ، آن گونه مورد حمله قرار گرفت و کسانی سعی کردند تا به هر شیوه ی ِ ممکن او را بی اعتبار کنند ؟ برنامه ی ِ تخطئه ی ِ مخلوق در کجا ریشه داشت ؟ آیا در انگیزه های ِ روانی ِ حریفان ؟ آیا در عدم ِ فهم ِ زبان ِ استدلالی ِ مخلوق ؟
ممکن است . اما در ضمن ممکن است دلیل ِ دیگری هم وجود داشته باشد . مخالفان ِ مخلوق ( یا به قول ِ خودش دکانداران ِ دینی و غیر دینی ) نیک می دانند که در جهان ِ خاکی، طاغیان و عاصیان اندک شمارند . انسان های ِ شوریده سری که علیه ِ کالبد های ِ تنگ ِ حسابگری شورش می کنند و نقش ِ هیچ باسمه ای را نمی پذیرند . جان های ِ شعله ور و بی تابی که آکنده از حساسیت های ِ بشری و سرشار از عصب های ِ زنده هستند . دکانداران ِ دینی و غیر دینی خوب می دانند که توسن ِ نافرمان ِ وجود ِ آزادگان را نمی توان لگام زد و آنان در افق ِ سبز ِ هستی سرخوش و دست نایافتنی اند .
پس با این گروه سرکش چه باید کرد ؟ هیچ . باید قیدشان را زد و آنان را بیرون از سرشماری قرار داد . چرا که این تعداد ِ اندک ، نه خودشان از سنخ ِ مردمان ِ عادی هستند و نه سخنانشان از جنس ِ گفته های ِ آنان . آن ها نفوذی بر بیشترینه ی ِ مردمان ندارند . بنابراین نباید از ایشان ترسید . بلکه باید آنان را نادیده انگاشت و به توده ی ِ عقب نگه داشته شده، امید بست . اکثریتی که نه آنقدر حساس هستند که از درون علیه مالکان ِ حقیقت ِ مطلق بشورند و نه آنقدر آموزانده شده اند که از بند ِ تعصبات و خرافات رها شوند . اکثریتی که بیش از حقیقت به مصلحت و افزون بر شرافت به منفعت دل بسته اند . ظرف ِ وجودی ِ آن ها بهترین مکان برای ِ تخم ریزی و پرورش ِ مطامع ِ حاکمان ِ فقاهتی ـ صغارتی ست .
در اینجا و درست در همین جاست که خطر ِ کار ِ مخلوق ِ عزیز و همانندانش برای ِ پیشکرده های ِ حاکمان ِ فقاهتی عیان می شود . نوشته های ِ ایشان در ایمان ِ مذهبی ِ توده خلل ایجاد می کند . آن ها می توانند با نیروی ِ تحلیل و استدلال های ِ استوار ِ خود از جبهه ی ِ مقابل یارگیری کنند. هر نوشته از آنان ممکن است در آینده ای دموکراتیک، سبب ساز ِ انداختن ِ یک رای به زیان ِ مخالفان شود . بیان ِ متین و استدلالی هنوز در عصر ما کارآمدترین ابزار ِ تاثیر گذاری بر دیگران است و مخلوق ِ عزیز از این توانایی بهره مند است ... پس پیشکرده های ِ حاکمان فقاهتی ـ صغارتی به بیراهه نرفته اند .
مخلوق باریک می بیند و باریک می اندیشد . می داند که کار ِ دشواری را آغاز کرده و پیش ِ رو دارد . نبرد با انبوه ِ مغز شستگانی که به دلیل ِ سودپرستی و جبن از مواجهه ی ِ عریان با خود ، مورد ِ سوء استفاده ی ِ حکام ِ تاریک اندیش قرار گرفته اند ، آسان نیست . باید شکیبا بود و خستگی ناپذیر . به سرانجام رساندن ِ آن پروژه ی ِ فکری نیازمند ِ زمان ، روحیه ی ِ آپولونی و مطالعه ی ِ دمادم است . خشت بر روی ِ خشت گذاشتن است و سنگ بر روی ِ سنگ نهادن . همانند ِ قصیده پردازی که " قصد " کرده چکامه ای بلند را به پایان برساند . با عزم و اراده و انبوهی واژه ی ِ خام .
سرانگشت
هایکو : گونه ای شعر کوتاه و سه پاره و شهودی که خاستگاه ِ آن آسیای ِ جنوب ِ شرقی و به ویژه کشورهای ِ چین و ژاپن است . بیشتر ِ هایکو ها تصویری موجز از پیوند ِ طبیعت و احوال ِ درونی ِ شاعر است .
" باش تا این پیاده ی ِ فلکی
بر بسـاط ِ بقـا شـود فـرزین "
( انوری )
نخستین بار در جریان ِ بحث هایی که بر سر ِ " چهار کلام حرف ِ حسابی " در گرفت ، مخلوق ِ عزیز را شناختم . البته قبلاً وبلاگش را دیده بودم . خوانده بودم و به خاطر سپرده بودم . وبلاگی بود با زمینه ی ِ سیاه و ارجاعات ِ سرخ به مطالب ِ دیگران . سرخ و سیاه . اما در وبلاگستان ِ پُرازدحام ، تو با آدم های ِ زیادی آشنا می شوی . تنه می زنی و تنه می خوری . دیدار می کنی و دیده می شوی . قرار نیست همه را به خاطر بسپاری . تا وقتی که یک اتفاق ِ کهربایی، یک جرقه ی ِ نافذ باعث شود شخصی برایت متمایز شود . حضورش را در تو اعلام کند . و برای ِ من، مخلوق ِ عزیز طی ِ آن بحث ها استخوان بست و بالا آمد .
در جریان ِ گفتاوَرد ها متوجه شدم که مخلوق خوب بحث می کند و خوبتر می فهد . چابک و نکته بین و هوشیار است . به حریف باج نمی دهد و در عین ِ حال آداب ِ بحث را رعایت می کند . اشتباه ِ طرف ِ مقابل را گوشزد می کند و اشتباه ِ خودش را می پذیرد . مخلوق بیشتر درباره ی ِ فلسفه ی ِ دین و علم کلام مطلب می نوشت و می نویسد . بعدها خود ِ او فهرستِ بازنمایی شده ای از نوشته هایش به دست داد که پس از خواندنشان می شد فهمید با چه سرعت ِ حیرت انگیزی رشد کرده و پیش آمده . توشه اندوخته و دانش آموخته و پوست انداخته ... مخلوق پوینده است .
ولی افزون بر این فروزه ها ، چیز ِ دیگری در نگاشته های ِ مخلوق ِ گرامی هست که نوشتن درباره ی ِ او را وارد ِ عرصه های ِ جدید می کند . او جزء معدود کسانی ست که صاحب ِ یک پروژه ی ِ فکری است . حال منظور از این سخن چیست ؟
وبلاگ نویسی برای ِ بیشتر ِ ما سخن گفتن از احساس های ِ گذرنده ی ِ شخصی ست . نوشته های ِپراکنده ای است از علائق ِ پراکنده . درددل هایی ست با خود و برای ِ خود که اشکالی هم ندارد اما کمتر می شود برایش هدفی متصور شد . اکثر ِ ما وبلاگ نویسان اگر رویکرد ِ اندیشگی هم داشته باشیم ،کمتر ممکن است اندیشه ای چنان اهمیتی برایمان پیدا کند که در گرانیگاه ِ ذهنمان قرار گیرد . کمتر پیش می آید کشفی عظیم و درونی در ما طرحی را بیندازد که تمام ِ همت و کوشش مان صرف ِ پرداختن و به سامان رساندن ِ آن شود .
اما در مورد ِ مخلوق ِ عزیز قضیه فرق می کند . او یک اولویت ِ مهم در کانون ذهن ِ خود دارد و یک پروژه ی ِ فکری را دنبال می کند . پروژه ی ِ فکری مخلوق به زبان ِ ساده این است که " دین را می توان نقد کرد . " یا به بیانی دیگر " دین ( با هر تعریف ) از زاویه ها و مراتب ِ مختلف ، قابلیت ِ نقد شدن را دارد . همچنین فهم ِ متون ِ مذهبی در ساحت های ِ گوناگون ِ معرفتی ، امکان پذیر است ." این که چیزی به نام ِ "متن ِ مقدس" و غیر قابل ِ بازخوانی لااقل برای ِ سنجشگران ِ آزاده وجود ندارد . مخلوق در پی ِ تقدس زدایی از همه کس و همه چیز ـ حتا عقل ـ است که نشان دهنده ی ِ فهم ِ عمیق ِ مدرنیته از جانب ِ اوست . ( بیهوده نیست که برخی پُست مدرنیسم را most modernism یا بَسا مدرنیسم خوانده اند به معنای ِ امتداد مدرنیسم و به این معنا که فرایند ِ مدرنیته ، حتا مبانی ِ مدرنیسم را هم مورد ِ پرسش قرار می دهد و از آنها فرا می گذرد . )
مخلوق هوشمندانه ضروری ترین مساله ی ِ عصر ِ خویش را تشخیص داده و در کانون ِ توجه ِ خود قرار داده است. می داند که در این سرزمین ِ عقب نگه داشته شده ، هر مفهوم ِ مقدس ، تابو می شود و مورد ِ سوء استفاده ی ِ صاحبان ِ قدرت قرار می گیرد . او در نقد های ِ خود حتا از چهارچوب های ِ آته ایستی که مذهب را در حدّ ِ آموزه های ِ اخلاقی می پذیرد فراتر می رود و نیز از تعاریف ِ سکولاریستی که معتقد است قدرت ِ سیاسی انحصاراً نباید در اختیار ِ بخشی از روحانیون قرار بگیرد . از نگاه ِ مخلوق بهترین نوع ِ مسلمانی ، گونه ی ِ حداقلی ِ آن است که شخص از دستورات ِ مذهبی ، توقع ِ مشکل گشایی های ِ روزمره دارد .
رویکرد ِ مخلوق در نقد ِ مذهب، استدلالی و فلسفی ست . یاد آور می شوم که مخلوق ِ عزیز ، استاد دیده و درس خوانده است . از ریشه ها آغاز کرده و به بن مایه های ِ معرفتی و تاریخی ِ موضوع ِ کار ِ خود آگاهی دارد . بنا براین کسانی که منطق ، فلسفه و کلام ِ اسلامی را به طور ِ بنیادی و به تفکیک نمی دانند هرگز از عهده ی ِ بحث با مخلوق بیرون نمی آیند .
در اینجا سوالی پیش می آید که به نظر ِ من باید روی ِ آن درنگ کرد . به نظر شما چرا مخلوق پس از شناخته شدنش ، آن گونه مورد حمله قرار گرفت و کسانی سعی کردند تا به هر شیوه ی ِ ممکن او را بی اعتبار کنند ؟ برنامه ی ِ تخطئه ی ِ مخلوق در کجا ریشه داشت ؟ آیا در انگیزه های ِ روانی ِ حریفان ؟ آیا در عدم ِ فهم ِ زبان ِ استدلالی ِ مخلوق ؟
ممکن است . اما در ضمن ممکن است دلیل ِ دیگری هم وجود داشته باشد . مخالفان ِ مخلوق ( یا به قول ِ خودش دکانداران ِ دینی و غیر دینی ) نیک می دانند که در جهان ِ خاکی، طاغیان و عاصیان اندک شمارند . انسان های ِ شوریده سری که علیه ِ کالبد های ِ تنگ ِ حسابگری شورش می کنند و نقش ِ هیچ باسمه ای را نمی پذیرند . جان های ِ شعله ور و بی تابی که آکنده از حساسیت های ِ بشری و سرشار از عصب های ِ زنده هستند . دکانداران ِ دینی و غیر دینی خوب می دانند که توسن ِ نافرمان ِ وجود ِ آزادگان را نمی توان لگام زد و آنان در افق ِ سبز ِ هستی سرخوش و دست نایافتنی اند .
پس با این گروه سرکش چه باید کرد ؟ هیچ . باید قیدشان را زد و آنان را بیرون از سرشماری قرار داد . چرا که این تعداد ِ اندک ، نه خودشان از سنخ ِ مردمان ِ عادی هستند و نه سخنانشان از جنس ِ گفته های ِ آنان . آن ها نفوذی بر بیشترینه ی ِ مردمان ندارند . بنابراین نباید از ایشان ترسید . بلکه باید آنان را نادیده انگاشت و به توده ی ِ عقب نگه داشته شده، امید بست . اکثریتی که نه آنقدر حساس هستند که از درون علیه مالکان ِ حقیقت ِ مطلق بشورند و نه آنقدر آموزانده شده اند که از بند ِ تعصبات و خرافات رها شوند . اکثریتی که بیش از حقیقت به مصلحت و افزون بر شرافت به منفعت دل بسته اند . ظرف ِ وجودی ِ آن ها بهترین مکان برای ِ تخم ریزی و پرورش ِ مطامع ِ حاکمان ِ فقاهتی ـ صغارتی ست .
در اینجا و درست در همین جاست که خطر ِ کار ِ مخلوق ِ عزیز و همانندانش برای ِ پیشکرده های ِ حاکمان ِ فقاهتی عیان می شود . نوشته های ِ ایشان در ایمان ِ مذهبی ِ توده خلل ایجاد می کند . آن ها می توانند با نیروی ِ تحلیل و استدلال های ِ استوار ِ خود از جبهه ی ِ مقابل یارگیری کنند. هر نوشته از آنان ممکن است در آینده ای دموکراتیک، سبب ساز ِ انداختن ِ یک رای به زیان ِ مخالفان شود . بیان ِ متین و استدلالی هنوز در عصر ما کارآمدترین ابزار ِ تاثیر گذاری بر دیگران است و مخلوق ِ عزیز از این توانایی بهره مند است ... پس پیشکرده های ِ حاکمان فقاهتی ـ صغارتی به بیراهه نرفته اند .
مخلوق باریک می بیند و باریک می اندیشد . می داند که کار ِ دشواری را آغاز کرده و پیش ِ رو دارد . نبرد با انبوه ِ مغز شستگانی که به دلیل ِ سودپرستی و جبن از مواجهه ی ِ عریان با خود ، مورد ِ سوء استفاده ی ِ حکام ِ تاریک اندیش قرار گرفته اند ، آسان نیست . باید شکیبا بود و خستگی ناپذیر . به سرانجام رساندن ِ آن پروژه ی ِ فکری نیازمند ِ زمان ، روحیه ی ِ آپولونی و مطالعه ی ِ دمادم است . خشت بر روی ِ خشت گذاشتن است و سنگ بر روی ِ سنگ نهادن . همانند ِ قصیده پردازی که " قصد " کرده چکامه ای بلند را به پایان برساند . با عزم و اراده و انبوهی واژه ی ِ خام .
سرانگشت
هایکو : گونه ای شعر کوتاه و سه پاره و شهودی که خاستگاه ِ آن آسیای ِ جنوب ِ شرقی و به ویژه کشورهای ِ چین و ژاپن است . بیشتر ِ هایکو ها تصویری موجز از پیوند ِ طبیعت و احوال ِ درونی ِ شاعر است .
