هانا آرنت که سال ها در سایه ی ِ خفقان و فاشیسم ِ هیتلری زندگی کرد معتقد بود برای ِ بیرونشد از دوران ِ سیاهی " به انسان های ِ اعصار ِ ظلمانی نیازمندیم ". دوره ای که ما و جامعه ی ِ ایران می گذرانیم از جهاتی بسیار مشابه ِ دوران ِ حیات ِ آرنت است . ما باشندگان ِ یک عصر ِ ظلمانی هستیم . اما به راستی "انسان ِ اعصار ِ ظلمانی" چگونه موجودی است ؟ با این توضیح که به نظر ِ من واژه ی ِ "انسان" در جمله ی ِ آرنت با "آگاهی "، " عمل گرایی " و " احساس ِ مسوولیت " در پیوند است . در گام ِ نخست چنین به نگر می آید که " انسان ِ اعصار ِ ظلمانی " یا انسانی که بتواند این دوران ها را تاب بیاورد، نابود نشود و با ظلمت ِ آن بستیزد، انسانی است که می پذیرد کمبود ها و شرایط ِ غیرطبیعی را بر خود هموار کند . موجودی است که بسیاری از خواسته های ِ لذیذ و طبیعی را از خود جراحی می کند . مثلاً اگر نویسنده است بابت ِ نوشته هایش نه مزد می خواهد ، نه شهرت . نه سودای ِ آفرین شنوی دارد نه انتظار ِ گرامیداشت . باید فکر کند در خلاء زندگی می کند . بنابراین نه امیدوار است نقد و بازتاب ِ نوشته هایش را ببیند و نه حتا اطمینان دارد که آن مکتوبات در جایی منعکس شوند . از توجه ِ دیگران و خشنودی ِ تاثیر بر مخاطبانش تهی است . در حالی که رسیدن به مزد و شهرت و آفرین و همچنین دیدن ِ بازخورد، طبیعت و نتیجه ی ِ نیکوی ِ نویسندگی و گاه لازمه ی ِ غلیان و دوام ِ آن است . برآیند ِ لذت هایی است که انگیزه های ِ نویسنده را افزون و هستی اش را بارور می کند . پس انسان ِ عصر ِ ظلمانی مجبور است در شرایط ِ غیر طبیعی و چه بسا ضد ِ طبیعی به زندگی و آفرینش بپردازد . مجبور است بدون ِ شریان ِ حیات به زندگی ادامه دهد . به درختی می ماند که ریشه هایش در هوا است؛ یا به انسانی که زنده به گور شده است . باید بردبار و فداکار باشد و بی توقع . اما نه ! این ها کافی نیست . سوال این است که انسان ِ عصر ِ ظلمانی با شرایطی که ذکرش رفت چگونه قادر به ادامه دادن ِ راه ِ خود است ؟ چه عنصری باعث می شود انگیزه های ِ جدید در او تولید شود و از این خلاقیت به خلاقیت ِ بعدی برسد ؟ چه چیز دم به دم در او روح ِ حیات می دمد ؟
در این جا هرکس به فراخور ِ نگرش ِ خود پاسخی می دهد . پاسخ ِ من این است که " ایمان " ! انسان ِ عصر ِ ظلمانی مومن است . مومن به آرمان ِ خود . زیرا اگر عقل و ایمان را در برابر ِ هم بگذاریم ، بعید است "انسان ِ عاقل" پیوندش را با ریشه های ِ حیات ببُرد . واقعاً چه لزومی دارد که آدم ِ عاقل در شرایط ِ ضد ِ طبیعی به تحقق ِ آرمان بیندیشد ؟ عقلش ـ عقل در اینجا به معنای ِ عقل ِ استدلالی و محاسبه کار است ـ او را به سنجش و به محاسبه ی ِ سود و زیان می خواند، اما ایمان به آرمان ِ خویش ، او از نتیجه ی ِ محاسبات فرا می گذراند . بنابراین اگر من " انسان ِ اعصار ِ ظلمانی " باشم ، آدمی هستم مومن . یعنی خودم نیز دچار ِ چیزی هستم که در دشمنانم نکوهش می کنم ! گیرم ایمان ِ من به آرمان ِ خویش است نه به هیچ مذهب . پس مومنی هستم که در عین حال با ایمانی از جنس ِ دیگر (ایمان ِ مذهبی) در ستیز است و آرزوی ِ شکستنش را دارد !
از دیگر خاصیت های ِ اعصار ِ ظلمانی این است که " انسان هایش " را در خود چال می کند . عصر ِ ظلمانی، عصر ِ محدودیت است و فرزندان ِ زمانه اش، آدم هایی محدودند . آن ها معمولاً به عصر ِ بعدی راه نمی یابند . چون در پیکار با روح ِ ظلمت، جاودانگی شان را می بازند . انسان ِ عصر ِ ظلمت از سویی دشمنش را نابود می کند ولی از سوی ِ دیگر توسط ِ همان دشمن ساخته می شود . او برای ِ آن که نبردی در بگیرد خواه ناخواه ماهیتی همچون دشمنش پیدا می کند . انسان ِ عصر ِ ظلمانی ، نماد ِ زوال است . اگر از دشمنش شکست بخورد ، نابود می شود و اگر بر دشمنش چیره شود در برابر ِ جاودانگی مغلوب و در عصر ِ خویش دفن می شود . چرا که او ضدِ عصر ِ خود و در همان حال، عین ِ عصر ِ خود است . برای ِ نمونه در دوران ِ خواری ِ کلیسا، آیا انسان ِ راحت طلب ِ غربی به خواندن ِ تاریخ و آثار ِ متفکران و مبارزان ِ قرون ِ وسطا رغبت دارد ؟ فکر نمی کنم حتا به ضرب ِ دگنک ، جلوه های ِ بیرونی ، رنگارنگ و لذت بخش ِ زندگی ِ آزاد را رها کند و در کنج ِ کتابخانه زیج بنشیند . متفکران و مبارزان ِ قرون ِ وسطا از جنس ِ دوران ِ جدید نبوده اند و در همان عهد ِ ظلمانی دفن شده اند . انسان ِ دوره ی ِ مدرن هم آنچنان ساده با این موضوع برخورد می کند که گویا از روز ِ نخست ارزش های ِ مدرنیستی بر جهان حکمروایی می کردند . انگار نه انگار بسیاری از انسان های ِ قرون ِ وسطا اندیشیده اند و بسیاری کشته شده اند تا فقط یکی از دستاوردهای ِ دوره ی ِ جدید ، مثلاً سکولاریسم ، فرادست آمده است . انسان ِ دوره ی ِ گشایش لابد فکر می کند که این دوران ، حاصل ِ حرکت ِ جبری ِ تاریخ است و " انسان ِ عصر ِ ظلمانی " اگر هم نقشی بر عهده گرفته به ناگزیر بوده است؛ و چه باک اگر بر عهده نگرفته بود ؟! .... آنری برگسون فیلسوف ِ فرانسوی ِ قرن های ِ نوزده و بیست معتقد است خاطره های ِ خوش، هرچند کوچک ، در ذهن ِ بشر بزرگ می شوند و خاطره های ِ بد، هرچند بزرگ ، در ذهن ِ او کوچک می گردند . گویا حق با برگسون است . انسان ِ غربی، به آسانی عصر ِ ظلمانی ِ پیشین را چون خاطره ای حقیر فراموش کرده است .
اما اکنون من به قهرمانان ِ اعصار ِ ظلمانی می اندیشم . از نگاه ِ من بسیاری از آن ها به خوبی می دانند که مومنانی متعارضند . ایمان دارانی هستند که برای ِ برچیده شدن ِ بساط ِ ایمان می جنگند ؛ برای ِ ور افتادن ِ سرسپردگی و برای ِ ساختن ِ عصر ِ گشایش و انسانش . آن ها می دانند افراط و تفریط که از آسیب های ِ میدان ِ جنگ است ، بسیاری از جنبه های ِ وجودی شان را تعطیل خواهد کرد . می دانند که نه چند بُعدی که متاسفانه ، تخت و تک بعدی خواهند شد و بدین ترتیب به اعصار ِ بعدی نخواهند رسید . با این همه دست به انتخاب می زنند و با زنده به گور کردن ِ خود ، زمین ِ عصر ِ ظلمانی را بارور می کنند . بلوغ و جاودانگی را می بازند تا چرخ دنده ی ِ تاریخ را به حرکت در آورند . تاوانی که انسان ِ اعصار ِ تاریک ناگزیر به پرداخت ِ آن است .
سرانگشت
در این جا هرکس به فراخور ِ نگرش ِ خود پاسخی می دهد . پاسخ ِ من این است که " ایمان " ! انسان ِ عصر ِ ظلمانی مومن است . مومن به آرمان ِ خود . زیرا اگر عقل و ایمان را در برابر ِ هم بگذاریم ، بعید است "انسان ِ عاقل" پیوندش را با ریشه های ِ حیات ببُرد . واقعاً چه لزومی دارد که آدم ِ عاقل در شرایط ِ ضد ِ طبیعی به تحقق ِ آرمان بیندیشد ؟ عقلش ـ عقل در اینجا به معنای ِ عقل ِ استدلالی و محاسبه کار است ـ او را به سنجش و به محاسبه ی ِ سود و زیان می خواند، اما ایمان به آرمان ِ خویش ، او از نتیجه ی ِ محاسبات فرا می گذراند . بنابراین اگر من " انسان ِ اعصار ِ ظلمانی " باشم ، آدمی هستم مومن . یعنی خودم نیز دچار ِ چیزی هستم که در دشمنانم نکوهش می کنم ! گیرم ایمان ِ من به آرمان ِ خویش است نه به هیچ مذهب . پس مومنی هستم که در عین حال با ایمانی از جنس ِ دیگر (ایمان ِ مذهبی) در ستیز است و آرزوی ِ شکستنش را دارد !
از دیگر خاصیت های ِ اعصار ِ ظلمانی این است که " انسان هایش " را در خود چال می کند . عصر ِ ظلمانی، عصر ِ محدودیت است و فرزندان ِ زمانه اش، آدم هایی محدودند . آن ها معمولاً به عصر ِ بعدی راه نمی یابند . چون در پیکار با روح ِ ظلمت، جاودانگی شان را می بازند . انسان ِ عصر ِ ظلمت از سویی دشمنش را نابود می کند ولی از سوی ِ دیگر توسط ِ همان دشمن ساخته می شود . او برای ِ آن که نبردی در بگیرد خواه ناخواه ماهیتی همچون دشمنش پیدا می کند . انسان ِ عصر ِ ظلمانی ، نماد ِ زوال است . اگر از دشمنش شکست بخورد ، نابود می شود و اگر بر دشمنش چیره شود در برابر ِ جاودانگی مغلوب و در عصر ِ خویش دفن می شود . چرا که او ضدِ عصر ِ خود و در همان حال، عین ِ عصر ِ خود است . برای ِ نمونه در دوران ِ خواری ِ کلیسا، آیا انسان ِ راحت طلب ِ غربی به خواندن ِ تاریخ و آثار ِ متفکران و مبارزان ِ قرون ِ وسطا رغبت دارد ؟ فکر نمی کنم حتا به ضرب ِ دگنک ، جلوه های ِ بیرونی ، رنگارنگ و لذت بخش ِ زندگی ِ آزاد را رها کند و در کنج ِ کتابخانه زیج بنشیند . متفکران و مبارزان ِ قرون ِ وسطا از جنس ِ دوران ِ جدید نبوده اند و در همان عهد ِ ظلمانی دفن شده اند . انسان ِ دوره ی ِ مدرن هم آنچنان ساده با این موضوع برخورد می کند که گویا از روز ِ نخست ارزش های ِ مدرنیستی بر جهان حکمروایی می کردند . انگار نه انگار بسیاری از انسان های ِ قرون ِ وسطا اندیشیده اند و بسیاری کشته شده اند تا فقط یکی از دستاوردهای ِ دوره ی ِ جدید ، مثلاً سکولاریسم ، فرادست آمده است . انسان ِ دوره ی ِ گشایش لابد فکر می کند که این دوران ، حاصل ِ حرکت ِ جبری ِ تاریخ است و " انسان ِ عصر ِ ظلمانی " اگر هم نقشی بر عهده گرفته به ناگزیر بوده است؛ و چه باک اگر بر عهده نگرفته بود ؟! .... آنری برگسون فیلسوف ِ فرانسوی ِ قرن های ِ نوزده و بیست معتقد است خاطره های ِ خوش، هرچند کوچک ، در ذهن ِ بشر بزرگ می شوند و خاطره های ِ بد، هرچند بزرگ ، در ذهن ِ او کوچک می گردند . گویا حق با برگسون است . انسان ِ غربی، به آسانی عصر ِ ظلمانی ِ پیشین را چون خاطره ای حقیر فراموش کرده است .
اما اکنون من به قهرمانان ِ اعصار ِ ظلمانی می اندیشم . از نگاه ِ من بسیاری از آن ها به خوبی می دانند که مومنانی متعارضند . ایمان دارانی هستند که برای ِ برچیده شدن ِ بساط ِ ایمان می جنگند ؛ برای ِ ور افتادن ِ سرسپردگی و برای ِ ساختن ِ عصر ِ گشایش و انسانش . آن ها می دانند افراط و تفریط که از آسیب های ِ میدان ِ جنگ است ، بسیاری از جنبه های ِ وجودی شان را تعطیل خواهد کرد . می دانند که نه چند بُعدی که متاسفانه ، تخت و تک بعدی خواهند شد و بدین ترتیب به اعصار ِ بعدی نخواهند رسید . با این همه دست به انتخاب می زنند و با زنده به گور کردن ِ خود ، زمین ِ عصر ِ ظلمانی را بارور می کنند . بلوغ و جاودانگی را می بازند تا چرخ دنده ی ِ تاریخ را به حرکت در آورند . تاوانی که انسان ِ اعصار ِ تاریک ناگزیر به پرداخت ِ آن است .
سرانگشت
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر