جمهوری ِ اسلامی و فروپاشی ِ سینمای ِ ایران ـ بخش ِ یکم

در خبرها آمده بود که سی دی ِ فیلم ِ توقیف شده ی ِ سنتوری ساخته ی ِ داریوش ِ مهرجویی به طور ِ قاچاق به بازار آمد . در وهله ی ِ اول به عنوان ِ یکی از دوستداران ِ هنر ِ هفتم متاسفم که سینمای ِ ایران روزهای ِ بدی را می گذراند . روزهایی که رنگ ِ رکود و طنین ِ فروپاشی دارند . دیگر این که تصمیم گرفتم تا جایی که دانسته هایم اجازه می دهد به بررسی ِ این وضعیت بپردازم . نخست این که در کشور ِ ما سینما هم مثل ِ بسیاری از چیزها امری دولتی است . سیاست های ِ کلان ِ سینما توسط ِ حکومت تعیین می شود و تهیه کنندگان ِ خصوصی در ایران قدرت ِ چندانی ندارند . پس بیهوده نیست اگر زشت و زیبای ِ این سینما را در ارتباط با عملکرد ِ حکومت بسنجم تا شاید چرایی ِ این ورشکستگی را تا حدودی دریابم .

شواهد این طور نشان می دهد که حکومت ِ اسلامی ِ حاکم بر ایران برای ِ نابود کردن ِ سینمای ِ مستقل ِ ایرانزمین ، (به ویژه از سال 1370 به بعد) از هیچ تبهکاری فروگذار نکرده است . سنتوری نخستین فیلمی نیست که توقیف می شود و تا روزی که در بر همین پاشنه می چرخد ، آخرین فیلم نیز نخواهد بود . روشن است این بررسی تنها گوشه ای از ویرانکاری های ِ جمهوری ِ اسلامی را در پهنه ی ِ سینما بازگو خواهد کرد و تحلیل ِ جامع تر زمانی ممکن است که اطلاعات ِ بیشتری در دسترس باشد . زمانی که پرده ها کنار رفته باشد و نقش ِ افراد و جریان های ِ موثر آشکار شده باشد .

* * * * *
در طول ِ دهه ی ِ شصت ِ خورشیدی، سران ِ حکومت ِ اسلامی از جمله بلندپایگان ِ اطلاعاتی ـ امنیتی دریافتند که با پدیده ای نیرومند به نام ِ " سینمای ِ ایران " روبرو هستند . سینمایی که به ویژه از سوی ِ مخاطبان ِ درون مرز جدی گرفته می شد و بر آن ها تاثیر می گذاشت . در میانه ی ِ دهه ی ِ پنجاه، هنر ِ هفتم در ایران دچار ِ نشیب و کم توانی شده بود ولی در دهه ی ِ شصت ، سینمای ِ ما یکی از سرپنجه ترین سینماهای ِ آسیا بود ؛ سینمایی پُر استعداد که قادر بود به جان ِ بینندگان ِ ایرانی چنگ بیندازد و ستایش ِ مخاطبان ِ خارجی را برانگیزد . سینمایی که علاوه بر بردن ِ جایزه های ِ خارجی، در ایران هم بینندگانی مشتاق داشت . ساخته شدن ِ فیلم های ِ ارزشمندی چون نقطه ضعف (محمدرضا اعلامی) ، دستفروش ، عروسی ِ خوبان ، بایسیکل ران (هرسه از محسن ِ مخملباف) ، نار و نی (سعید ِ ابراهیمی فر) ، اجاره نشین ها ، هامون (هردو از داریوش ِ مهرجویی)، آنسوی ِ آتش (کیانوش ِ عیاری) ، شاید وقتی دیگر ، باشو غریبه ی ِ کوچک (هردو از بهرام ِ بیضایی) ، ناخدا خورشید (ناصر ِ تقوایی) ، مشق ِ شب ، کلوزآپ (هردو از عباس ِ کیارستمی)، دونده (امیر ِ نادری) کمال الملک ، حاجی واشنگتن (هردو از علی ِ حاتمی) و ... دلیلی بر این سخن و نشان دهنده ی ِ قدرت و اثرگذاری ِ سینماگران ِ ایرانی بود ؛ و اتفاقاً آنچه برای ِ حکومت ِ مستبد و مذهبی ِ ایران ناگوار بود ، همین گیرایی و اثرگذاری بود . شماری از این فیلم ها در همان روزگار توقیف شدند اما (منهای ِ یکی دوتا ) آنها که بر پرده می آمدند چون سوژه های ِ خود را از حقیقت ِ جاری و ملموس ِ جامعه می گرفتند، با بینندگان ِ ایرانی نسبتی عمیق پیدا می کردند و در ذهن ِ آن ها "پرسش" می ساختند . پرسش هایی که جان ِ بینندگان را درگیر می کرد و در پوسته ی ِ جهان بینی ِ آنان شکاف و خراش پدید می آورد . سقف ِ ادراک ِ مخاطب را بالاتر می برد و او را به بازنگری ِ آموزه هایی وا می داشت که می خواست واقعیت ِ رسمی و مسلط را بنا کند . آموزه هایی که از بام تا شام در جار و جنجال ِ حکومت تبلیغ و کوشیده می شد تا چهارچوب ِ ذهن و فرهنگ ِ مردم را ترسیم کند . با نگاهی دقیق به فیلم های ِ ایرانی در اواسط ِ دهه ی ِ شصت در می یابیم که جریان ِ نیرومندی در سینما می کوشید تا خود را از سیطره ی ِ حکومت آزاد کند . به نظر می رسد در دوره ای سینمای ِ ایران سودای ِ آزادی و رسیدن به هویت ِ مستقل از حکومت داشت . در اینجا بود که حکومت احساس ِ خطر کرد و چون بختک به روی ِ سینما هوار شد .
در شناسایی ِ ضربه هایی که حکومت ِ اسلامی بر پیکر ِ سینمای ِ ایران زد به دو دسته برمی خوریم . نخست محدودیت هایی که ذاتی ِ حکومت ِ اسلامی است و دوم گرفت و گیرهایی که به شکل ِ انواع ِ توطئه و دسیسه بر سینما عارض شد . اینک روشن سازی ِ شماری از این گرفتاری ها :

1 ـ محدودیت های ِ ذاتی ِ اسلام : حکومت ِ انقلابی ِ ایران در گام ِ نخست ، حکومتی مذهبی است و به همین دلیل ذاتاً محدودیت هایی را بر جامعه در همه ی ِ پهنه ها از جمله سینما تحمیل می کند . اگر قبل از انقلاب گذشته از کینه کشی های ِ شخصی ، سینما در زمینه ی ِ آزادی های ِ سیاسی با سانسور و با پدیده ای به نام ِ استبداد دست به گریبان بود ، پس از انقلاب افزون بر نباید ها و ناهنجاری های ِ پیشین با ممنوعیت های ِ تازه ای در عرصه های ِ اخلاق و مذهب مواجه شد . از سوی ِ دیگر می دانیم به ویژه در دوران ِ مدرن ، موضوع ِ بسیاری از آثار ِ هنری " انسان " است . پیداست از دل ِ نگاه ِ بسته و متعصب ِ یک مذهب ِ پس مانده و بیابانی به انسان ، و نیز بر پایه ی ِ تلقی ِ کران بسته ی ِ آن مذهب از حدود ِ خواسته ها و انواع ِ رابطه های ِ انسانی نمی توان به شاهکارهای ِ متنوع ِ سینمایی رسید؛ در چنین میدان ِ محدودی، تنها برخی از سوژه ها اجازه ی ِ ورود می یابند و تعداد ِ کمتری به مرحله ی ِ بلوغ می رسند . بنابراین در اکثر ِ فیلم های ِ بعد از انقلاب بسیاری از ساختمایه های ِ عاطفی و روانی ِ " انسان " حذف شدند تا آدم ها در تنگنای ِ شریعت بگنجند ؛ مثل ِ فرآورده ی ِ کنسرو شده ای که نمی تواند از اندازه ی ِ قوطی فراتر رود . ذات ِ مذهب، فروکاهنده ی ِ انسان است . دیدگاه ِ مخصوصی است که برخی از جنبه های ِ وجودی ِ آدمی را نادیده می گیرد و به رسمیت نمی شناسد . ترکیب ِ هندسی ِ ویژه ای است که از انسان و رابطه هایش، قواره ای نحیف می آفریند . قواره ای که بیننده نمی تواند برایش مابه ازایی ملموس پیدا کند ؛ پیرو ِ این جهان بینی ، انسانی که بر پرده ی ِ سینما تصویر می شود ، موجودی تهی و جراحی شده است که از ابراز ِ همه جانبه و برهنه ی ِ بسیاری از تمنا های ِ خود ناتوان است . ویژگی هایی چون عشق ، لذت ، شهوت ، خلسه و ...

خلاصه آن که در بیشتر ِ فیلم های ِ بعد از انقلاب ، انسان، موجود ِ کاغذینی است که در پرده می ماند و از آن بیرون نمی آید . آنچه در این گونه فیلم ها می گذشت ربطی به واقعیت نداشت و جمهوری ِ اسلامی توانسته بود با اعمال ِ زور ، مناسباتی سترون و دروغین را جایگزین ِ خواسته های ِ واقعی و بشری کند و بدین ترتیب جهان ِ آرمانی ِ خود را لااقل در ظاهر ِ فیلم های ِ سینمایی بسازد ! برای ِ همین است که در فیلم های ِ ایرانی زن ها با مانتو ، مقنعه و شلوار به بستر می روند ؛ مادر و پسر ( و دختر و پدر) حق ندارند یکدیگر را ببوسند و در آغوش بگیرند ؛ زن و شوهرها مجاز نیستند یکدیگر را لمس کنند ؛ بعضی اشیاء را نمی توان مصور کرد ؛ همه ی ِ داستان ها باید پیام ِ اخلاقی داشته باشند و هنرمند حق ندارد به خلوت ِ آدم ها سرک بکشد .
بر پایه ی ِ چنین نگرشی جهان (اعم از شی و انسان) اجازه ندارد تمامیت ِ خود را به نمایش بگذارد . قانون ِ شرع با نشان دادن ِ بسیاری چیزها مخالف است، در حالی که صحنه ی ِ نمایش جایگاه ِ تجلی و جلوه گری است . بدون ِ نمایش دادن ، اصولاً نمایشی بر جا نمی ماند .
شگفت این که جمهوری ِ اسلامی در اینجا هم به بیماری ِ یک بام و دو هوا دچار است . از یک سو می خواهد جهان ِ آرمانی اش بر روی ِ پرده تصویر شود ولی از سوی ِ دیگر حرام و نبایدهای ِ پشت ِ پرده را بر دنیای ِ داستان تحمیل می کند . برای ِ نمونه در اسلام برادر و خواهر به هم محرمند ؛ خواه در جهان ِ نمایش باشند و خواه در دنیای ِ واقعی . اما چون هنرپیشگانی که در فیلم بازی می کنند واقعاً خواهر و برادر نیستند در فیلم اجازه ندارند به هم دست بزنند! یعنی قوانین ِ شرعی ِ پشت ِ پرده به روی ِ پرده می آید و حتا روابط ِ مجاز را غیر ِ مجاز می کند . اینجاست که نفس ِ واقعیت (مذهب) ، گوهر ِ هنر را معیوب می کند . و آنچه حکومتگران ِ جمهوری ِ اسلامی نمی فهمند این است که جهان ِ نمایش از جهان ِ واقع جداست .
این محدودیت های ِ مخرب که از ذات ِ اسلام سرچشمه می گیرد، ربطی به کارشکنی های ِ دولتی ندارد . ذاتی ِ حکومتی ست که بر ما فرمانفرمایی می کند . بدون ِ شک شماری از فیلم های ِ درخشان ِ قبل از انقلاب که امروزه سرمایه ی ِ سینمای ِ ما هستند هرگز پس از انقلاب امکان ِ ساخته شدن نداشتند .(برای ِ نمونه آرامش در حضور ِ دیگران ساخته ی ِ ناصر ِ تقوایی ... ناگفته نماند در سال 1348 این فیلم به دلایل ِ سیاسی و به مدت ِ پنج سال توقیف شد ولی نکته این است که در فضای ِ عرفی ِ پیش از انقلاب به بهانه های ِ اخلاقی ـ مذهبی نمی شد جلوی ِ ساخته شدنش را گرفت.)

همین جا بایسته است مطلبی را بازنمایی کنم . اهل ِ هنر می دانند که ضرورتی ندارد جهان ِ نمایش ، عین ِ جهان ِ واقع باشد . هنرمند به واقعیت التزامی ندارد . هنرمند ، خود جهان ِ اثرش را بنا می کند . جهان ِ هر اثر ، دنیایی قراردادی است که قانون هایش را آفریننده اش وضع می کند . بنابراین نمی توان به هنرمندان ِ حکومتی خرده گرفت که چرا به دنبال ِ تصویر ِ ایده آل هایشان هستند( ولو این ایده آل ها برای ِ ما ضد ِ ارزش باشد ) . همچنین نمی توان به حکومتی خرده گرفت که دوست دارد آرمانشهرش را در آثار ِ هنرمندان ِ وابسته اش ببیند . آنچه در مورد ِ حکومت ها قابل ِ سرزنش است گرایش به حذف ِ دگر خواهان ، سرکوب ، اراده به همسان سازی ، اجبار ، کارشکنی در کار ِ غیر ِ خودی ها و سانسور در عالم ِ هنر است .
شوربختانه تا کنون تمام ِ این اقدامات از جانب ِ حکومت ِ اسلامی ِ ایران انجام شده است . این عامل های ِ منفی رفته رفته سازماندهی شد و از دهه ی ِ هفتاد به بعد مقدمات ِ ورشکستگی و فروپاشی ِ سینمای ِ ایران را فراهم ساخت . اما به نظر ِ من آنچه باعث شده بود در دهه ی ِ شصت به رغم ِ اخلال گری های ِ ذاتی و ابتکاری ِ حکومت، سینمای ِ ایران توانمند باقی بماند پنج نکته ی ِ اصلی بود :
الف ) آزاد شدن ِ نیروهای ِ نهفته ی ِ جامعه که نتیجه ی ِ طبیعی ِ هر انقلاب است . ب ) مدیریت ِ هدایتی ـ حمایتی ِ سینمای ِ ایران مستقر در بنیاد ِ فارابی که اگرچه مستبدانه بود اما با آسان پسندی و تن دادن به معیارهای ِ بازار میانه ای نداشت . ج ) حضور ِ فیلمساز ِ جسور و خط شکنی به نام ِ محسن ِ مخملباف که در آغاز از سوی ِ حکومت پشتیبانی می شد و خواه ناخواه فضا را برای ِ دیگران باز می کرد . د ) کم تجربگی ِ مدیران ِ امنیتی در مهار ِ جریان های ِ فرهنگی و کم دانشی ِ آنان در مورد ِ ایجاد ِ ساز و کارهای ِ پیچیده ی ِ سرکوب . ه ) جنگ با عراق که بسیاری از توان ها و ذهنیت ها را به سوی ِ خود معطوف کرده بود .
2 ـ تصویب ِ فیلمنامه : یکی از راه های ِ سانسور و سرکوب ِ سینمای ِ مستقل ِ ایران ، قرار دادن ِ مرحله ای به نام ِ تصویب ِ فیلمنامه در فرآیند ِ ساخته شدن ِ فیلم بود . تا فیلمنامه ای تصویب نمی شد ، پروانه ی ِ ساخت دریافت نمی کرد . سانسورچیان ِ حکومت در قالب ِ شورای ِ تصویب ِ فیلمنامه، دور ِ هم می نشستند و فیلمنامه ها را ارزیابی می کردند . بسیاری از فیلمنامه های ِ خوب ِ ایرانی در این شورا یا مردود و نابود شدند یا آنقدر اصلاحیه خوردند که به شیر ِ بی یال و دم و اشکم همانند گشتند . این روند ِ فرساینده و تنش زا که از آغاز ِ انقلاب تا سال ِ 1376 ادامه داشت، از کارگردان ها و فیلمنامه نویس ها انرژی ِ بسیاری تلف کرد . بدین ترتیب نیروهای ِ خلاق ِ سینما هنگامی به مرحله ی ِ ساخت ِ اثر می رسیدند که خسته، فرسوده، رنجیده و بی انگیزه می بودند . در ایران مرحله ی ِ تصویب ِ فیلمنامه، سال ها کابوس ِ سازندگان ِ فیلم بود . در سال های ِ بعد پی آمد ِ این شکنجه ی ِ روانی باعث شد که فیلمنامه نویسان علاوه بر شورای ِ ارزیابی ِ فیلمنامه ، با خودشان هم مساله پیدا کنند . آن ها از ترس ِ گرفتار شدن در چنبره ی ِ ممیزی در دام ِ بزرگتری افتادند که همانا "خودسانسوری" بود . یعنی علاوه بر سرکوب ِ بیرونی ، سرکوبگری هم در درون ِ خود ساختند . بنابراین محافظه کار شدند ؛ به سراغ ِ سوژه های ِ نو و حساسیت برانگیز نرفتند و به تکرار ِ تجربه های ِ نخ نما پرداختند . این چرخه ی ِ ناهنجار برای ِ هنرمندان علاوه بر فرسودگی ، خودسانسوری و عصبیت ، آفت های ِ دیگری همچون ذهن آشوبی ، سردرگمی و عدم ِ تمرکز به همراه آورد . در بسیاری از موارد ، سانسورچیان دلبخواه رفتار می کردند ؛ حب و بغض های ِ فردی را در داوری های ِ خود دخالت می دادند و تفسیرهایشان از قانون متضاد بود . بنابراین نویسنده و کارگردان دقیقاً نمی دانستند با چه سلیقه و خواستی مواجه اند تا خود را با آن هماهنگ کنند. گاه دست اندرکاران ِ یک فیلم همزمان با چند اصلاحیه ی ِ متعارض روبرو می شدند که به اغتشاش ِ ذهنی ِ شان دامن می زد . نکته ی ِ دیگر این که برخی فیلمنامه های ِ خوش آتیه توسط ِ اعضای ِ شورای ِ ارزیابی ، یعنی همان سانسورچیان ِ حکومتی دزدیده می شد . بدین ترتیب که ابتدا فیلمنامه به بهانه های ِ گوناگون مردود اعلام می شد ولی مدت زمانی بعد همان سناریو با تغییر ِ نام و بعضی دستکاری های ِ جزیی به اسم ِ شخص ِ دیگری به فروش می رسید و ساخته می شد !

... دنباله دارد