تجزيه كن و تفرقه بينداز

با اين كه سال ها از فتح ِ افغانستان به دست ِ ارتش ِ آمريكا و نظارت ِ اين ابرقدرت بر امور ِ پاكستان می گذرد، هنوز اين دو كشور ِ آسيايی كانون ِ توليد ِ خشونت ِ مذهبی و فرقه ای اند . آمريكا می كوشد از راه های ِ گوناگون مدرنيسم و تجدد را به افغانستان و پاكستان وارد كند ، اما تا كنون به كاميابی زيادی نرسيده . اين دو جامعه در زمينه ی ِ پذيرش ِ ارزش های ِ غربی از خود مقاومت نشان داده اند و در نگاه ِ اول به نظر می رسد كه آمريكا اين مشكل را از انگلستان به ارث برده است .

اهل ِ سياست ، گزاره ی ِ " تفرقه بينداز و حكومت كن " را به استعمار ِ انگليس نسبت می دهند . شايد نادرست نباشد جمله ی ِ پايه ای بدين شكل برای ِ گزاره ی ِ بالا بيان كنيم : " تجزيه كن و تفرقه بينداز " .
هم افغانستان و هم پاكستان كشورهايی هستند كه از اقليم هايی بزرگتر (ايران و هندوستان ) جدا شده اند . اقليم هايی كه در طول ِ قرن ها به ويژه از نظرگاه ِ فرهنگی به تكامل ِ انداموار رسيده بودند . بريتانيا در زمان ِ محمد شاه ِ قاجار با توطئه و تهديد ِ نظامی افغانستان را از ايران جدا كرد و نزديک به صد سال بعد با استفاده از خيانت ِ محمدعلی جناح به گاندی ، كشور ِ پاكستان را جعل و از پيكر ِ هندوستان سوا كرد (همچنان كه با دسيسه ای ديگر بنگلادش را ) . تجربه نشان داده است كه اين كشورهای ِ نو پديد به لحاظ ِ فرهنگی نه تنها هيچگاه به پايه ی ِ اقليم های ِ مادر (ايران و هندوستان ) نرسيدند بلكه پس از مدتی فرسنگ ها از آنها عقب افتادند ؛ برای ِ نمونه سنجش ِ چندی و چونی ِ آفرينش ِ انديشه ، ادبيات ، فرهنگ و هنر در كشورهای ِ ايران و افغانستان و نيز هندوستان و پاكستان گويای ِ اين واقعيت است . ايران با وجود ِ اسلام زدگی و گرفتاری در چنبره ی ِ استبداد همچنان در ميدان ِ فرهنگ پيشگام است و پيشروترين كتاب های ِ پارسی زبان را توليد و ترجمه می كند (نسبت به افغانستان و تاجيكستان و ديگر پارسی گويان ِ منطقه) . زبان ِ پارسی صد سال است كه در ايران ِ پس از مشروطه جهش كرده و فراباليده ؛ نيرومند و غنی شده و در زمينه ی ِ شعر ِ نو ، رمان ، داستان ِ كوتاه ، نمايشنامه ، فيلمنامه ، ترانه ، ترجمه و پژوهش آثار ِ گرانسنگی پديد آورده است . هندوستان هم كه از هر نظر از جمله فرهنگ بر پاكستان برتری دارد ؛ كافی ست فلسفه ، ادبيات و سينمای ِ اين دو كشور را با هم مقايسه كنيم .

تجزيه ، مقدمه ی ِ تفرقه ميان ِ ايرانيان و افغان هايی شد كه روزگاری خود ايرانی بودند . هنگامی كه افغانستان از ايران جدا شد به جهت ِ بی تدبيری ِ پادشاهان ِ قاجار از محروم ترين بخش های ِ ايران بود . استعمار ِ پير از ناخشنودی ِ مردمان ِ آن خطه سوء استفاده كرد و آنان را به ظاهر مستقل كرد . افغان ها از وضع ِ تازه شادمان شدند ، در حالی كه نمی دانستند تجزيه و ايزوله شدن ِ سرزمينی محروم نه تنها واپس ماندگی و محروميت ِ آن را رفع نمی كند كه دوچندانش می سازد . افغانستان (و نيز پاكستان) از آنجا كه پاره های ِ جدا شده ی ِ دو ارگانيسم هستند تا امروز به تعادل و بالندگی ِ فرهنگی نرسيده اند و در هردوی ِ آنها گرايش های ِ نامتوازن و ناهنجار ديده می شود . هردوی ِ اين كشورها تا كنون در بازخوانی و تغيير ِ سنت های ِ ناپسند و واپس نگهدارنده و رهايی از دايره ی ِ‌بسته ی ِ جزم انديشی ناكام بوده اند . اگر افغانستان و پاكستان از اقليم ِ مادری جدا نشده بودند در پرتو ِ فرهنگ ِ برتر ِ ايران و هند روزگار ِ بهتری داشتند . هميشه در يک اقليم ، فرهنگ ِ برتر از فرهنگ ِ فروتر دستگيری می كند و آن را بالا می كشد . به بيان ِ ديگر در يک واحد ِ جغرافيايی تراوش ِ مداوم ِ آگاهی از جايگاه ِ بلندتر به جايگاه ِ پايين تر ، به همگن شدن ِ فرهنگ آن سرزمين ياری می رساند .

با اين همه غربی ها گويا اين واقعيت را خوش نمی دارند و از آن پشتيبانی نمی كنند . آن ها هنوز نسبت به سياست ِ ديرين ِ انگلستان نظر ِ مثبت دارند چرا كه می دانند پهناوری ِ خاک و ميزان ِ جمعيت ِ يک كشور با قدرت يافتن و امكان ِ به عظمت رسيدن ِ آن سرزمين ، نسبت ِ مستقيم دارد . درست است كه كشورهای ِ پهناور همگی قدرتمند نيستند اما اكثر ِ كشورهای ِ قوی قلمرویی بزرگ دارند و از آن مهمتر سرزمين های ِ نيرومند اما كم وسعت همواره در خطر و ضربه پذيرند . رقيبان و دشمنان ِ كشورهای ِ كوچک ولی نيرومند و آباد در تبليغاتشان كوچكی ِ خاک را دليل ِ حقارت آن كشورها می گيرند و از اين نقطه ضعف در مناسبات ِ سياسی استفاده می كنند (نمونه اش موضع ِ رقيبان و دشمنان ِ اسراييل نسبت به اين كشور ِ كم وسعت ) . بنابراين از آنجا كه قدرت های ِ جهانی خواهان ِ تضعيف ِ رقيبان ِ بالفعل و بالقوه هستند از تجزيه ی ِ‌ چنين سرزمين هايی استقبال می كنند . فروپاشی ِ شوروی و نيز تجزيه ی ِ يوگسلاوی دو نمونه از اين رويكرد در دوران ِ اخير هستند . اما از سوی ِ ديگر رويداد ِ تجزيه به جنگ های ِ قومی و پاگرفتن ِ جنبش های ِ افراطی ، ضد مدرن و ايدئولوژيک می‌انجامد و مردم ِ اين سرزمين ها را در حالت ِ خشم و تهاجم قرار می دهد .

اگر روزگاری قدرتمندان با تجزيه ی ِ سرزمين های ِ ديگر، فرهنگ های ِ بزرگ و نيرومند را پاره پاره كردند ، امروز بايد نگران ِ سر برآوردن ِ خرده فرهنگ های ِ حقير و خونخوار باشند !


سرانگشت

نوسان ِ تكراری ميان ِ اميد ِ واهی و شكست و سرخوردگی

اهل ِ كنايه می گويند در جهنم مارهايی هست كه از ترس ِ شان آدمی به اژدها پناه می برد و بنده می گويم از هرچيزی نبايد به هر چيزی پناه برد . از چاله نبايد به چاه افتاد و آزموده ی ِ خوش خط و خال را دوباره آزمود . اتفاق ِ قابل ِ توجهی كه در انتخابات ِ دوره ی ِ قبل ِ رياست ِ جمهوری ِ ايران افتاد اين بود كه تعدادی از نخبگان و روشنفكران ِ ايران از ترس ِ احمدی نژاد (مار) به رفسنجانی (اژدها) پناه بردند . بيچاره ها خيال می كردند آن دستار به سر ،‌سپری است در برابر ِ اين تير ِ خلاص زن . خيال می كردند حمايت از هاشمی همچون ريختن ِ يک آفتابه آب است بر شعله های ِ توحش ِ اين سيستم ِ جهنمی . خلاصه در كوران ِ تبليغات و بوران ِ تهديدات، آنقدر ترسيده بودند كه حتا حافظه ی ِ‌ نزديک ِ شان را گم و گور كرده بودند .

برای ِ من به راستی مايه ی ِ تاسف بود كه در روزهای ِ نزديک به انتصابات می ديدم تنی چند از آشنايان ِ شهر ، ترسان و ناتوان به سوی ِ اردوگاه ِ رفسنجانی می دويدند . به خودفروش ها و معتقدان ِ نظام كاری ندارم ولی در ميان ِ دوندگان بودند كسانی كه از گام هايشان وحشت و ناچاری می باريد . كسانی كه زنجير ِ ظلم ِ حكومت چنان نحيفشان كرده بود كه حتا سايه ای بر زمين نمی انداختند .

اگر بخواهم بر اين آشفته حالی دنباله ای بنويسم نخست بايد بگويم كه جمهوری ِ اسلامی ِ‌ ايران ، حكومتی به تمامی پليسی ـ امنيتی است . اين ويژگی يعنی پليسی ـ امنيتی بودن از سويی بنيادین و از سوی ِ ديگر برخاسته از اوضاع ِ بيرونی است . بنيادین است چون حكومت، برآمده از انقلابی ايدئولوژيک است و بيشتر عناصر ِ جهان بينی اش را از اسلام ِ انقلابی و چپ روانه گرفته . بيرونی است چون حكومت در دعوای ِ به چنگ آوردن ِ قدرت با سازمان هايی مثل ِ مجاهدين ِ خلق ، حزب ِ توده ،‌چريک های ِ فدايی ِ خلق و ... رويارو بوده و در كشاكش با اين سازمان ها ،‌ خواسته و ناخواسته همشكل ِ آن ها شده است . از تک و پاتک های ِ همان گروه ها استفاده كرده و با نفی ِ آنان به اثبات ِ خود پرداخته است . سازمان های ِ مسلحی كه هم در درون ِ تشكيلات بر اساس ِ نگرش ِ پليسی ـ امنيتی اداره می شدند و هم بيرون از تشكيلات بر پايه ی ِ شيوه های ِ چريكی و اطلاعاتی رفتار می كردند .

درست است كه سران ِ جمهوری ِ اسلامی همگی ذهنيتی اطلاعاتی ـ امنيتی دارند اما آنكس كه تا كنون در تبديل ِ اين ذهنيت به عينيت بيش از بقيه موفق بوده ، بی گمان جز هاشمی ِ رفسنجانی نبوده است .
يادم هست چندی پس از مرگ ِ خمينی كه راست های ِ اسلامی قدرت را از چپ های ِ مسلمان گرفتند خيلی‌ از مردم نفس ِ آسوده ای كشيدند . مردمی كه به علت ِ حكومت ِ خمينی و آستان بوسانش از صبح تا ظهر با دفترچه ی ِ بسيج ِ اقتصادی در صف ِ كوپن ِ ارزاق بودند ، ظهر تا شب به جرم ِ بدحجابی و عدم ِ رعايت ِ شوونات ِ اسلامی در كميته های ِ‌ انقلاب كتک می خوردند و شب تا صبح با بمب و موشک های ِ صدام حسين پذيرايی می شدند . مردمی كه در حقيقت كيسه بوكس ِ خودی و بيگانه بودند . مردمی كه هزاران تن از فرزندانشان در تابستان ِ 67 اعدام شده بودند و در آن موقع خيال می كردند با كنار رفتن ِ چپ های ِ تندرو ، تندخو و بسته انديش (كه ميرحسين ِ موسوی يكی از آنها بود ) زندگی شان اندكی دلپذير و شيرين خواهد شد . اين اميد ِ واهی هنگامی به ياس و سرخوردگی كشيد كه در اواسط ِ دوران ِ هاشمی ، ايرانيان ، رانت خواری، اليگارشی ، دلال بازی و امنيتی شدن ِ كشور را ديدند . وزارت ِ اطلاعات در دوران ِ هاشمی به شكلی مخوف رشد كرد و در همه ی ِ عرصه ها وارد شد ؛ از هنر تا سياست و از سياست تا اقتصاد . وزارت ِ اطلاعات ، در فيلم ها سرمايه گذاری كرد ، شركت های ِ تجاری تاسيس كرد ، كنترل و سانسور را سازماندهی كرد ، دگرانديشان را در داخل و خارج از بين برد ، ثروت ِ سرمايه داران را با پرونده سازی بالا كشيد ، انديشمندان را سركوب كرد ، جلوی ِ تشكيل ِ سنديكاها و نهاد های ِ مردمی را گرفت ،‌ در برابر ِ هر جريان ِ اصيل ، يک جريان ِ موازی به وجود آورد ،‌در پروژه های ِ اقتصادی در همه جای ِ جهان سرمايه گذاری كرد ، بی ضابطگی ، رابطه بازی و بی‌قانونی‌ را در همه جا حكمفرما كرد و ...
عملكرد ِ امنيت خانه ی ِ جمهوری ِ اسلامی را در دوران ِ رفسنجانی می توان در يک عبارت خلاصه كرد : مال اندوزی برای ِ جنايت و جنايت برای ِ مال اندوزی .

در چنين حال و هوايی بود كه زمزمه ی ِ دموكراسی خواهی و قانون گرايی ِ خاتمی و اصلاح طلبان بلند شد . حرف ِ تازه ای بر زبان آمد . دوباره كورسوی ِ اميد در ميان ِ‌ مردم پيدا شد ، غافل از اين كه قانون ِ اساسی ِ جمهوری ِ اسلامی ، قانونی استبدادی ، عقب مانده و پُر ابهام است و احيای‌ ِ چنين قانونی يعنی ‌تسلط ِ احكام ِ برگرفته از شرع و قدرت يافتن ِ‌ شخص ِ رهبر ! دموكراسی خواهی ِ خاتمی شكست خورد زيرا قانون گرايی اش نقيض ِ آن بود ؛ و باز ظهور ِ شكست و سرخوردگی در ميان ِ مردم !
ترفند های ِ امنيتی اين بار پوپوليسم ِ احمدی نژاد را تجويز كرد . عوامفريبی ِ احمدی نژاد باز كفه را به سمت ِ اميد ِ واهی سنگين كرد و بعد از چهار سال دوباره ... شكست و سرخوردگی !


سرانگشت

توبه

گرچه يک زنبيل خواهم مملو از ليموی ِ سكس
طبع ِ من بگرفت سردی نزد ِ اسكيموی ِ سكس

من كه بودم چون پلنگی در مصاف ِ مادگان
اندک اندک آب رفتم تا شدم پيشوی ِ سكس

مثل ِ ميمون مانده ام در حسرت ِ يک نارگيل
همچو آدم رانده گشتم آخر از مينوی ِ سكس

كو الاغ ِ حضرت ِ داوود هنگام ِ‌ طرب ؟
يا كجا موش ِ محمد جـَسته در سيلوی ِ سكس ؟

دوست دارم چون سليمان همبر ِ بلقيسكان
روی ِ قاليچه : تاتاپ تاپ(!) شانه بر گيسوی ِ سكس !

من رطب می خواهم و نخلی ستبر و بارور
چاه ِ آبی بهر ِ غسل و شستن ِ زيلوی ِ سكس

صدر ِ اسلام ايده آل ِ مُسلم آيا اين نبود :
غارت و يک حلقه چاه و دزدی ِ نيكوی ِ سكس ؟!

بارالاها ! توبه كردم من ، مسلمان می‌شوم !
تا دوباره بازگردد پيش ِ من نيروی ِ سكس


سرانگشت

همراهی با ننگ

زندگی در زير ِ استبداد ، انسان ها را ذليل و چاپلوس و دو رو می كند . آنچه از انسان ِ استبداد زده باقی می ماند ، حقارت و بی شخصيتی است و آنچه از او می گريزد شرف و آزادگی . احمق هايی كه از استبداد دفاع می كنند و حتا به آن تقدس می بخشند ، هرگز اين نكته را نمی فهمند .

اوضاع ِ روزنامه ها در ايران ِ امروز واقعاً مضحک است ؛ فرقی نمی كند كيهان ِ جنايتكاران باشد يا روزنامه ی ِ اصلاح طلبان ؛ تكليف ِ نشريه های ِ وابسته به تير ِ خلاص زن هم كه روشن است . همه گوش خوابانده اند كه خامنه ای سخن چرانی كند تا به طرف ِ انبـُر خيز بردارند و از ميان ِ خروارها زباله ، تكه ای را كه به نفعشان است بردارند و تيتر كنند . اگر خامنه ای به اصلاح طلبان ِ حكومتی گوشه ای بزند فوراً اصول گرايان آن را به اندازه ی ِ گرز می كنند و توی ِ سر ِ رقيب می كوبند . اوضاع ِ اصلاح طلبان از حريف هم مسخره تر است . آنان گرچه در مخالفت با رهبر ژست می گيرند ولی به مناسبت و بی مناسبت به ولايت ِ او چنگ می زنند ! مثلاً امروز (14 ارديبهشت 88) روزنامه ی ِ اعتماد با ذوق و شوق از مخالفت خامنه ای با تصميم ِ احمدی نژاد نوشته . تصميمی كه بنابر آن ناندانی ِ محمدی ِ ريشهری تخته می شد و سازمان ِ حج و زيارت زير ِ نظر ِ رحيم مشايی و سازمان ِ ميراث ِ فرهنگی قرار می گرفت . معلوم است سوزانده شدن ِ ماتحت ِ احمدی نژاد آنقدر به اصلاح طلبان حال داده كه ننگ ِ همراهی با ريشهری را به جان خريده اند ؛ ريشهری ، يعنی همان وزير ِ اطلاعات ِ دوره ی ِ خمينی و قاتل ِ ده ها هزار جوان ِ ايرانی .


سرانگشت
پی نگاشته : كروبی هم در تاريخ ِ 12 ارديبهشت ِ 88 در مطبوعات ِ اصلاح طلب خطاب به حسين ِ شريعتمداری بازجو و شكنجه گر ِ اوين و البته با حفظ ِ سمت ، سردبير ِ روزنامه ی ِ كيهان (!) نوشته : " ... حجت تمام كنم تا بدانيد كه اين بار نه با سعيدی ِ سيرجانی كه با مهدی ِ كروبی سخن می گوييد كه كارنامه ی ِ نيم قرن مبارزه ی ِ سياسی ِ او و پدر و خانواده اش در راه ِ انقلاب و نظام روشن است ... "
من در جواب ِ كروبی می گويم كه تو نه تنها سعيدی ِ سيرجانی نيستی كه پشم ِ خايه ی ِ او هم نيستی !

هزاران دل آرا

لحظه ای كه خبر ِ اعدام ِ " دل آرا دارابی " را شنيدم ، ناخودآگاه به ياد ِ ماجرای ِ اعدام ِ ناتمام ِ داستايوفسكی افتادم . حكم ِ اعدامی كه با عفونامه ی ِ حكومتی ملغی‌ شد و يكی از بزرگترين نويسندگان ِ دنيا را به جهان آورد . اقبال ِ داستايوفسكی و بيشتر از او بخت ِ مردمان ِ جهان و نيز آيندگان بلند بود كه عفونامه پيش از فرمان ِ چكاندن ِ ماشه به جوخه ی ِ اعدام رسيد، چرا كه متاسفانه در بسياری از موارد ِ مشابه ، يا گوسفندی از بهشت نمی رسد يا با تاخير می رسد .

برای ِ من كه مجازات ِ اعدام را برنمی تابم ، كشتن ِ دل آرا دارابی ـ چه بی گناه ، چه با گناه ـ ادامه ی ِ اجرای ِ مُشتی قانون ِ وحشيانه ی ِ سامی است در يک مملكت ِ عقب مانده ی ِ اسلامی . دنباله ی ِ بی اعتنايی و بی حرمتی ِ جمهوری ِ اسلامی است به هرآنچه خواست و تلاش ِ جمعی و مدنی نام دارد . ارجمند ندانستن ِ جان ِ انسان و جنون ِ آدمكشی در ميان ِ قبيله نشينانی است كه به آشاميدن ِ خون معتاد شده اند . برآوردن ِ كام ِ " انتقام " است كه گويا اغلب از "بخشايش" لذتناک تر است ! ... اما سوال ِ بزرگ هنوز برجاست : آيا از نشخوار ِ ماخوليای ِ حمورابی گشايشی در كار ِ فردای ِ بشر پيدا می شود ؟

دل آرا در سال های ِ زندان در هنر ِ نقاشی از خود استعدادی ناب نشان داد و شايد اگر در بيست و سه سالگی رشته ی ِ زندگی اش قيچی نمی شد ، بعدها جهان ِ هنر ، نقاش ِ توانايی به خود می ديد . نگارگری كه امكان داشت با آميزه ای از رنگهايش افقی تازه تر پيش ِ روی ِ ما بگشايد . نقاشی كه دور نبود سايه ـ روشن های ِ درون و بيرون ِ ما را پيش ِ چشمان ِ مان هاشور بزند و دست ِ كم يک پله عميق تر از پيش ما را بر جای بگذارد . اعدام در ذات ِ خود شنيع است به ويژه در مورد ِ كسی كه جرم را قبل از سن ِ قانونی انجام داده است . هستنده ای را به ديار ِ بی بازگشت می فرستد و امكان هرگونه اصلاح و فرصت ِ هرگونه جبران را از ميان می برد . اعدام از قتل پليد تر است زيرا نه يكبار كه هزار بار كشتن است . هر انسان، اتفاقی يگانه ، موجودی منحصر به فرد و حادثه ای تكرار ناشدنی است . جهل ِ مركب است كه از ميان رفتن ِ موجودی يكه را با از ميان بردن ِ موجود ِ منحصر به فرد ِ ديگری (آنهم با خشونت ِ بسيار بيشتر ) درمان كنيم و التيام بخشيم . آيا اين كار چيزی جز دامن زدن به تباهی و ارضای ِ حس ِ انتقام ِ بدوی است ؟

آنان كه از آستانه ی ِ مرگ گذشتند به جهان ِ زندگان بازنخواهند گشت ؛ دل آرا و هزاران هزار دل آرای ِ ديگر كه در اين نكبت سرای ِ اسلام زده، نشكفته تلف شدند از جمله قربانيان ِ اين نگرش ِ شومند . شايد اگر مغز ِ ما اينهمه آكنده از خرافات ِ مذهبی نبود ، محال بودن ِ اعاده ی ِ معدوم را می فهميديم و ژرفای ِ اين بيت ِ خيام را كه :
می خور كه هزار بار بيشت گفتم
باز آمدنت نيست ، چو رفتی ، رفتی !

يا حسرت ِ برآمده از محال ِ اين رباعی اش را :

ای كاش كه جای ِ آرميدن بودی
يا اين ره ِ دور را رسيدن بودی
كاش از پی ِ صدهزار سال از دل ِ خاک
چون سبزه اميد ِ بردميدن بودی !


سرانگشت

رضا فاضلی

او اهل ِ سوگنامه خواندن نبود و من هم اين كار را دوست ندارم . فاضلی از خوی ِ پهلوانان بهره ای داشت و بنابر اسطوره ها ، جانمايه ی ِ وجود ِ پهلوان " شرف " و " افتخار " است . فاضلی در ديار ِ غربت گوهر ِ نخست را سخت مراقب بود و دومی را سرانجام به دست آورد . اگرچه به گفته ی ِ داريوش ِ مهرجويی ( كه در ساختن ِ " الماس ِ 33 " فاضلی افزون بر همكاری ، با او همياری كرد ) در سينما " دوست داشت در یک تجربه ی ِ متفاوت شركت كند " و " از آن فضا[ی ِ تجاری] بيرون بيايد" ، اما فرصت دست نداد تا از حوزه ی ِ فيلم های ِ تجاری به در آيد و پا به حيطه ی ِ سينمای ِ انديشمندانه بگذارد (1) . او در عالم ِ سينما به اوج ِ افتخار نرسيد ، شايد چون زياده از حد خودش بود و ستاره ی ِ فيلم های ِ تجاری نشد ، احتمالاً چون در رشته ی ِ فلسفه ی ِ اديان دانش آموخته شده بود ! بخت هم ياری اش نكرد ؛ حتا فيلم هايی كه برای ِ كارگردان های ِ مهم بازی كرد جزء آثار ِ بزرگ ِ سازندگانشان نبود ( برای ِ مثال : الماس ِ 33 (مهرجويی ) ، شب ِ فرشتگان (فريدون ِ گـُـله ) ، سفر ِ سنگ (مسعود ِ كيميايی ) ) . اما درباره ی ِ فاضلی آنچه برای ِ من ستايش انگيز است دگرشدگی ِ شگفت ِ اوست از هنرپيشه ی ِ فيلم های ِ تجاری به مبارزی روشنگر و توانا .

رضا فاضلی پس از انقلاب، ايران را ترک كرد . او راه ِ خود را به سوی ِ بيداری از ميان ِ سيل ِ مصيبت باز كرد . در به دری ، رويارويی با مرگ ، انفجار ِ كتابفروشی ِ او در لندن به دست ِ تروريست های ِ جمهوری ِ اسلامی و در نتيجه كشته شدن ِ پسر ِ بی گناهش بيژن ، مرگ ِ دختر ِ جوانسالش و ... هيچكدام در اراده ی ِ پولادين ِ او خللی وارد نكرد . فاضلی قلندری قدرتمند و با اراده بود . در نهايت ِ سختی ، هيچ نشانی از عجز نداشت . اندام و هيبتش ، منش و رفتار و صدايش ، قدرت و سربلندی را منتقل می كرد . با محافظه كاری و لاپوشانی نسبتی نداشت . تند زبان و رک بود . برنامه های ِ تلويزيونی اش به خصوص در ميان ِ مردم ِ كوچه و بازار بينندگان ِ پر و پا قرصی داشت . او استاد ِ ديالوگ های ِ كوچه ـ بازار بود و شگفتا كه به همين زبان مخاطبانش را به تفكر در اساسی ترين مسايل ِ هستی دعوت می كرد و در كارش موفق بود . كتاب خواندن و خرد گرايی را تشويق می كرد و مخاطب را به بازخوانی ِ رسوبات ِ اعتقادی اش وا می داشت . از اسلام و خرافاتش بيزار بود . در واقع هوشمندی ، جسارت و آزادگی اش او را ـ كسی را كه از طبقه ی ِ مذهبی برخاسته بود ـ به نقد ِ همه جانبه ی ِ باورهای ِ گذشته اش كشانده بود . باعث شده بود تا پستی و درنده خويی ِ مذهب را متوجه شود و فرسنگ ها از بسياری مدعيان ِ قديم و جديد پيش بيفتد .
او با زبان ِ مردم ، ‌مردم را به بازنگری در اعتقادات ِ اسلامی ِ شان فرا می خواند . از آنان می خواست قرآن را به زبان ِ پارسی بخوانند و اگر محتوايش را مطابق ِ خرد يافتند ، دين ِ اسلام را برگزينند . رضا فاضلی بخشی از جنبش ِ بزرگ و اصيلی‌ بود كه در ايران با علی ِ دشتی و " بيست و سه سال" اش در نقد ِ اسلام آغاز شد . اين مبارزه ی ِ فرهنگی را كسانی چون : منوچهر ِ جمالی ، شجاع الدين ِ شفا ، مسعود ِ انصاری ، علی ِ مير فطروس ، هومر آبراميان ، فرود ِ فولادوند ، بهرام ِ مشيری ، هوشنگ ِ معين زاده ، سياوش ِ اوستا ، پری ِ صفاری و ... عمق و گسترش دادند و هركدام بر اساس ِ توانايی ِ فكری و دانشی ِِ خود به لايه ای از جامعه روشنايی بخشيدند .
رضا فاضلی گوهر ِ "شرف " را افزون بر فردی ، جمعی نيز ارزيابی می كرد . در پيكار ِ دشوارش برای ِ "شرافت" آن را نه تنها برای ِ خود كه برای ِ هموطنانش هم می خواست . برای ِ همين با انديشه ای می جنگيد كه هزار و چهارصد سال شرافت ِ ايرانيان را لگدمال كرده است . با سخت كوشی ِ كارگری درستكار ، سنگ روی ِ سنگ می گذاشت تا در ساختن ِ شرافت ِ ايرانی سهمی داشته باشد .

امروز كه از رضا فاضلی جز يادی بر جای نمانده است ، خاطره ی ِ پهلوانی را گرامی می دارم كه در راه ِ روشنگری ِ مردمش به بلندای ِ "افتخار " رسيد .


سرانگشت

1 ـ داريوش ِ مهرجويی و جامعه ی ِ پر تضاد ِ ايران (مصاحبه ) / مجله ی ِ گزارش ِ فيلم / شماره ی ِ 97 / 15 آبان ِ 1376 / ص 13

آخوند ، روی ِ ميز تشريح

دكتری كاندر روال ِ كار ِ خود استاد بود
يک نفر آخوند را آورد و خوش تشريح كرد

قلب ِ او را يافت سنگی در سياهی چون زغال
وان تبه كار ِ سيه را لعنت و تقبيح كرد

روده اش را دركشيد و ديد ماری هولناک
نام ِ آن مار ِ دغل را سُبحه و تسبيح كرد

كلّ ِ دندانهاش را به تونل ِ وحشت فروخت
كاسبيشان بيمه كرد و ترس را تصحيح كرد

توی ِ تنبانش به جز شوق ِ زنان چيزی نديد
لاجرم افشرده اش را مايع ِ تلقيح كرد

معده اش را هم ز بسكه پُر ز گاز و باد بود
بهر ِ توليدات ِ بالن لازم و ترجيح كرد

با دو دستانش كه در كار ِ ستاندن خبره بود
قوه ی ِ آهنربا را ثابت و تصريح كرد

چون كه مغزش را گشود و چرت و پرتش را بديد
فيلمی از آن ساخت و بس خنده و تفريح كرد !


سرانگشت

ويژگی های ِ زبان ِ مخفی 3

8 ـ زبان ِ مخفی مهاجم و كنشگر ( اكتيو ) است ، زيرا هسته ی ِ معنا را هدف می گيرد . در اين زبان كمتر شاعرانگی ، نرمی ، لطافت و پذيرندگی ديده می شود . واژه ها از دو نگاه ، تيز است ؛ مانند ِ پيكان نوک تيز و مانند ِ تيغ، لب تيز و بُرنده . در زبان ِ مخفی كمتر می توان واژه ی ِ خاكستری و بينابين پيدا كرد . زبان ِ مخفی غالباً جهان را سياه و سفيد ارزيابی و نامگذاری می كند .

9 ـ تركيب ها و اصطلاح های ِ زبان ِ مخفی برای ِ مفهوم های ِ مجرد و بحث های ِ انديشگی ساخته نشده اند . اين واژه ها ( از ديد ِ ارستويی ) محمول های ِ مناسبی برای ِ‌ بار كردن ِ موضوع های ِ مجرد و ذهنی نيستند . بيشتر ِ آنها دربردارنده ی ِ مسايل ِ عينی ، احساسی و روانی ِ انسان ها هستند . به توضيح ِ صفت های ِ خوب و بد ِ انسانی و دقت در انواع ِ رابطه های ِ بشری می پردازند .

10 ـ زبان ِ مخفی ، زبانی بومی و منطقه ای است . از طرفی پيدايی ِ آن به معضلات ، زندگی ِ روزمره ، سنت و فرهنگ ِ محيط بستگی دارد و از سوی ِ ديگر چون توسط ِ رسانه های ِ رسمی (نوشتاری و سمعی ـ بصری) پشتيبانی نمی شود ، منتشر نمی گردد و در چهارچوب ِ ملی شناخته و فراگير نمی شود . خيلی وقت ها واژگان ِ اين زبان در زادگاه ِ خود ماندگار می شوند . بر اين پايه مثلاً بخشی از زبان ِ مخفی ِ بچه های ِ اهواز با بخشی از زبان ِ مخفی ِ جوانان ِ نيشابور تفاوت دارد . جالب اين كه در كلان شهرهايی مانند ِ تهران حتا محله های ِ مختلف ، زبان های ِ مختلف دارند .

11 ـ پيشه و طبقه ی ِ اجتماعی در شكل دادن به زبان ِ مخفی نقش دارد . نظاميان ، رانندگان ، پزشكان ، بوتيک داران و ... هركدام شماری واژه ی ِ مخصوص به خود را می سازند و استفاده می كنند . برخی از اين واژه ها از سطح ِ طبقه فراتر می روند و به حوزه ی ِ عمومی وارد می شوند و بعضی هم در همان طبقه ماندگار می شوند . همچنين جنوب و شمال ِ فرهنگی و جغرافيايی نيز در ساخت و كاربرد ِ زبان ِ مخفی تاثير دارد .

12 ـ در بعضی از اصطلاحات ِ زبان ِ مخفی استفاده از صنايع ِ ادبی مانند ِ استعاره ، كنايه و ... ديده می شود ؛ مثلاً " حواصيل " استعاره ای است از آدم ِ دراز قد . اين استعاره از تشبيه ِ زير نتيجه شده است :
" او همچون حواصيل دراز قد است . " در چنين جمله هايی به كار بردن ِ مشبه به ( در اينجا حواصيل ) سازنده ی ِ استعاره است .
يا " فاطی كماندو " كنايه از زنی است كه شلوغكار ، سليطه ، اهل ِ جنب و جوش و مرد صفت است .
همچنين صنعت ِ تلميح را كه اشاره به ماجرا و داستانی دارد می توان در تعدادی از واژه های ِ زبان ِ مخفی پيدا كرد . برای ِ نمونه " سگ ِ آقای ِ پتی ول " كه به معنای ِ آدم ِ پرخاشگر ، وحشی و عصبانی است اشاره دارد به داستان ِ سريال ِ كارتونی ِ مهاجران كه نخستين بار حدود ِ بيست و پنج سال ِ پيش از برنامه ی ِ كودک ِ تلويزيون پخش شد . " جان كوچولو " هم كه به معنای ِ آدم ِ چاق و تپل به كار می رود به قصه ی ِ كارتون ِ رابين هود و شخصيت ِ دستيار ِ او باز می گردد .
با دقت در واژه های ِ زبان ِ مخفی می توان صنعت های ِ ديگری را نيز مشاهده كرد .


سرانگشت

ويژگی های ِ زبان ِ مخفی 2

5 ـ واژه های ِ زبان ِ مخفی ، طول ِ عمر ِ كوتاهی دارد . ميرا است و از آنجا كه سازندگان و به كاربرندگان ِ اين زبان ، جايی ثبت و نگهداری اش نمی كنند ، در حافظه ی ِ ادبيات ِ رسمی ِ ايران ماندگار نمی شود . با اندكی دقت می توان اصطلاح هايی را به ياد آورد كه در دوره ای فراوان به كار می رفتند ولی سه ـ چهار سال ِ بعد از مُد افتادند و جای ِ خود را به ساخته های ِ به روز تر دادند . شماری از تركيب های زبان ِ مخفی ناگهان پيدا می شوند ، گل می كنند ، بر سر ِ زبان ها می افتند و پس از چندی ... فراموش می شوند ! سرشت ِ تنوع طلب ِ انسان به درستی بعد از مدتی آن اصطلاحات را كهنه و نخ نما می يابد و كنار می گذارد ؛ گاه نيز تغيير ِ يک وضعيت (اجتماعی، سياسی و ... ) باعث ِ كنار رفتن ِ واژه ای می شود ( مثلاً حدود ِ پانزده ـ شانزده سال ِ پيش كه موبايل تازه به ايران آمده بود و وسيله ای لوكس و گران قيمت شمرده می شد و تعداد ِ كمی از مردم موبايل داشتند ، نام ِ آن را " چُسی فون " گذاشته بودند ، اما حالا كه فراوان و ارزان و همه گير شده اين اصطلاح استفاده نمی شود ) بنابراين كاهش ِ بسامد ِ استفاده از واژگان ِ زبان ِ مخفی، طبيعی است اما آنچه ناپسند و درخور ِ نكوهش است بی اعتنايی و بی مبالاتی ِ نهادهای ِ رسمی همچون فرهنگستان و دانشكده های ِ ادبيات نسبت به نگهداشت و ثبت ِ اين زبان است .
زبان ِ مخفی ، بيانی غير ِ رسمی است و اهميت ِ آن بر استادان ِ ريش و سبيل دار ِ دانشكده های ِ ادبيات ِ پارسی پوشيده است . بيشتر ِ آنها جنبش ، غرش ، غنا ، پويايی ، ذوق ، ايجاز ، اصالت ، روح ِ زندگی ، اطوار و چالاكی ِ نهفته در اين زبان را درنمی يابند و با برچسب ِ " زبان ِ لات و لوت ها " طرد و نفی اش می كنند . حتا برخی فسيل ترهايشان گذشته از منع ِ كاربرد ، زبانی چنين سرشار و تيغدار را سزاوار ِ پژوهش هم نمی دانند . ( اين گرايش ِ قراضه در وبلاگ آباد هم ديده می شود )

6 ـ زبان ِ مخفی بی رودربايستی ، مستقيم و بدون ِ حاشيه به سراغ ِ پنهان ترين ، ناگفتنی ترين و اساسی ترين جنبه های وجود ِ آدمی می رود كه از آن جمله است : جنبه ی ِ جنسی . بنابراين از ويژگی های ِ زبان ِ مخفی يكی هم جنبه ی ِ سكچوال ِ آن است . در اين زبان بی محابا و رها از غل و زنجير ِ فرهنگ و زبان ِ رسمی با عضو ِ نرينه و مادينه تركيب های ِ گوناگون ساخته می شود . همچنين نام ِ بسياری از اعمال ِ جنسی در اين بيان ِ روراست به كار می رود .

7 ـ گاه ديده می شود كه زبان ِ مخفی واژه های ِ بيگانه را ( مثلاً از زبان ِ انگليسی ) وام می گيرد و در معنای ِ تازه به كار می برد . از آن جمله اند :
" اُپن" (open)به معنای ِ دختری كه بكارتش را از دست داده ، " سوپر " به معنای ِ فيلم ِ پورنو ، " كيس" (case) به معنای ِ دختر و زن ِ زيبا و خوش اندام ، " آنتن " به معنای ِ جاسوس و خبرچين .
گاه نيز واژه ی ِ بيگانه با كلمه ی ِ فارسی آميخته می شود مانند ِ : " كُس يــِـس " به معنی ِ‌ مردی كه در ارتباط با زن ها فوراً خودش را گم می كند ، " اكس باز " به معنای ِ كسی كه قرص ِ روانگردان مصرف می كند ، " به فاک رفتن" به معنای ِ به زحمت و دردسر افتادن ، " سيكيم خياری" (تركيب ِ تركی و فارسی) به معنی ِ اوضاع ِ الكی و آشفته و بی برنامه ، " ايكی ثانيه " به معنای ِ بی درنگ ، در زمان ِ بسيار كوتاه ، فوراً و ...
در پاره ای مواقع هم كلمه ی ِ فارسی در چهارچوب ِ گرامر ِ زبانی ديگر قرار می گيرد مثل ِ " تخماتيک " به معنای ِ چيز ، مطلب يا كار ِ بی ارزش و بی اصول .
در كل می توان گفت زبان ِ مخفی رو به فرهنگ ها و زبان های ِ ديگر گشوده است .

... دنباله دارد

ويژگی های ِ زبان ِ مخفی 1

چند سال قبل ، پيش از درآمدن ِ "فرهنگ ِ زبان ِ مخفی" ، در پاسخ به كنجكاوی ِ شخصی تصميم گرفتم شماری از اصطلاحات ِ جوانانه را گردآوری كنم . در اين رهگذر دفترچه ای فراهم شد كه پُر بود از كلمات ِ محفلی و كوچه ـ خيابانی ؛ واژگانی كه بيرون از گنگ های ِ جوانان ، كمتر قابل ِ فهم و دستيابی بود . چندی بعد كتاب ِ زبان ِ مخفی درآمد كه متاسفانه تا امروز نديدمش اما با نگاهی به جزوه ی ِ خودم می توانم برخی ويژگی های ِ زبان ِ مخفی را شمارش كنم . ويژگی هایی كه بی گمان به اين نوشته ی ِ كوتاه ، محدود نمی شود .

1 ـ زبان ِ مخفی به شدت معطوف به معنا و رساننده ی ِ منظور ِ كاربر و بيانگر ِ هسته ی ِ بنيادين ِ خواست ِ اوست .

2 ـ موجز است . در بيشتر ِ نمونه ها عبارتی يک يا دو كلمه ای ، انبوهی از مفهوم ها ، كارها و حالت ها را با خود به همراه می آورد . مثلاً وقتی می گوييم : "ديروز خانه ی ِ فلان دوست تلپ شدم " ، بدين معناست كه با رندی ، زرنگی و اندكی شيطنت و بدجنسی خود را در خانه ی ِ دوستی مهمان كردم . دوستی كه احتمالاً آماده ی ِ پذيرايی از من نبوده يا علاقه ای به اين كار نداشته و چه بسا موقعی كه من فارغ بال در مهمانخانه اش لميده بودم و همانطور كه ته ِ دلم غنج می زده ، تخمه می شكسته ام ، او در اتاق ِ ديگر توی ِ سرش می زده و به اجداد ِ بنده و بخت ِ بدش لعنت می كرده .
می بينيد كه همه ی ِ اين كارها ، حالت ها و مفهوم ها را می شود از " تلپ شدن " بيرون آورد .

3 ـ جنسيتی است ؛ يعنی ساخته ها و قراردادهای ِ زنانه و مردانه با هم فرق دارد چون از جنسيت ِ شان رنگ و مايه می گيرد . زبان ِ مخفی ، زبانی خصوصی و در پرده است كه گويای ِ ديدگاه ، روحيه ، خواسته ، نياز ، دلمشغولی و آرزوهای ِ به كاربرندگان است . از منظر ِ جنسيتی ، واژگان زبان ِ مخفی به سه گروه بخش بندی می شود : الف ـ واژه هايی كه در ميان ِ مردان كاربرد دارد و اغلب ِ زنان آنها را نمی فهمند يا اگر بفهمند به كار نمی برند چرا كه زبان ِ حال ِ آنان نيست و نسبتی با مسايلشان ندارد . مثلاً مردان برای ِ آن كه ناتوانی و بی اهميت بودن ِ فرد ِ ديگری را نزد ِ خود بيان كنند ، می گويند : " فلانی حتا پشم ِ خايه ام نيست ! " . چنين اصطلاحی ميان ِ زنان رواج ندارد ؛ يا برای ِ اين كه نهايت ِ ترس و اضطراب ِ خود را از پيشامدی نشان دهند می گويند : " پاپيون كردم ! " . البته بايد توجه كرد كه اين تركيب ها تنها در صورت و فرم مردانه هستند وگرنه جانمايه ی ِ آنها (مثل ِ نهايت ِ ترس و بی اهميت دانستن) انسانی است و به زن و مردی وابسته نيست . همين جانمايه ها به شكلی ديگر و با واژگانی متفاوت در بين ِ زنان هم رواج دارد ، اما می توان به مورد هايی نيز اشاره كرد كه هم به لحاظ ِ فرم و هم از نظر ِ محتوا ، مردانه (يا زنانه ) هستند و وابستگی ِ تام به جنسيت دارند ؛ برای ِ نمونه اصطلاح ِ " چوب كردن " به معنای ِ برخاستن و سفت شدن ِ آلت ِ تناسلی در مردان . ب ـ واژه هایی كه ميان ِ زنان كاربرد دارد و در جهان ِ زنانه فهميده می شود . برای ِ نمونه زنان وقتی می خواهند يكی از همجنسان ِ خود را متكی به مرد ، نيازمند ِ ناز و نوازش ، ضعيف و وابسته نشان دهند ، می گويند : " فلانی توبغلی است " . ج ـ اصطلاح هايی كه كاربرد ِ آن ها ميان ِ زنان و مردان مشترک است و توسط ِ هردو گروه فهميده می شود و به كار می رود ، مثل ِ " اوشكول " ، " شاسكول " ، " اُسكـُل "‌ و " اُس " همگی به معنای ِ آدم ِ نفهم ، عقب مانده ، بی تمدن ، خنگ و ...

4 ـ برخی اصطلاحات ِ زبان ِ مخفی از زندگی ِ مدرن و ماشينی مايه می گيرد و م‍ی توان رد ِ پای ِ جلوه های ِ تكنولوژی را در آنها ديد . فراگير شدن ِ ابزارهای ِ فناوری در زندگی ِ روزمره ی ِ مردم و صنعتی شدن ِ جامعه ، از دلايل ِ ورود ِ اين تركيب ها به زبان ِ مخفی است . " فيوز پراندن " ( وابسته به دانش ِ برق ) به معنای ِ اختلال ِ حواس ، " ترمز بريدن " ( وابسته به صنعت ِ خودرو سازی ) به معنای ِ بی مهار و بی احتياط و شتابان و بی اراده و نسنجيده پيش رفتن و " هنگ كردن " ( وابسته به دانش ِ كامپيوتر ) به معنای ِ ناتوانی در تفكر و تمركز بر موضوع در اثر ِ خستگی يا پراكندگی ِ ذهن از جمله ی ِ اين نمونه هاست .

... دنباله دارد